Συγγραφείς υπό διωγμόν για το έργο τους

Σάκης Ιωαννίδης

Η απόπειρα δολοφονίας κατά του Σαλμάν Ρουσντί συγκλονίζει όχι μόνο για την αγριότητά της, αλλά και για την ίδια τη φύση της απειλής που ανάγκασε τον συγγραφέα να ζει κρυμμένος για πολλά χρόνια. Ο φετφάς (θρησκευτικό διάταγμα) που εξέδωσε ο αγιατολάχ Χομεϊνί το 1989 ουσιαστικά επικήρυξε τον συγγραφέα με έναν τρόπο που δεν περιορίζεται από σύνορα και επικράτειες. Ενώ πολλοί συγγραφείς που βρέθηκαν υπό διωγμόν αναγκάστηκαν να αλλάξουν χώρα για να σωθούν, ο Ρουσντί μπορούσε να αλλάξει μόνο όνομα και κρησφύγετο. Δεν είναι, όμως, λίγες οι φορές που οι λέξεις έγιναν επικίνδυνες για εκείνους που τις έγραψαν. Στις μέρες μας αλλά και παλαιότερα, συγγραφείς στοχοποιήθηκαν από καθεστώτα, δικτατορίες και φανατικούς σε όλο τον κόσμο και βρέθηκαν αντιμέτωποι με διώξεις, εξορίες, απειλές ή με το εκτελεστικό απόσπασμα.

Τον κυνηγάει η μαφία

Με μια μαφιόζικη «φετφά» ζει τα τελευταία 15 χρόνια ο Ιταλός Ρομπέρτο Σαβιάνο, συγγραφέας του μπεστ σελερ «Γόμμορα», που έβγαλε στη φόρα τα άπλυτα της ιταλικής μαφίας. Το βιβλίο είχε τεράστια επιτυχία, αλλά οι μαφιόζοι αναζητούν ακόμη τον Σαβιάνο, ο οποίος ζει φρουρούμενος στην Ιταλία. «Θα ήθελα να ζήσω ελεύθερος, για να πω την αλήθεια, αλλά δεν αποφασίζω εγώ. Οταν γίνεσαι σύμβολο, η διαχείριση της ασφάλειάς σου γίνεται πολύ περίπλοκο ζήτημα», είχε αναφέρει στην «Κ» (8/6/2021).

Προσέβαλε τον Κεμάλ

Από τους πιο προβεβλημένους συγγραφείς, ο οποίος ήρθε πρόσφατα αντιμέτωπος με νέα δίωξη, είναι ο Τούρκος συγγραφέας Ορχάν Παμούκ. Πέρυσι του ασκήθηκε δίωξη για προσβολή του Κεμάλ Ατατούρκ και της τουρκικής σημαίας με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο «Νύχτες πανούκλας». Ο Παμούκ είχε κατηγορηθεί και στο παρελθόν για προσβολή εναντίον της Τουρκίας όταν είχε αναφερθεί στη σφαγή των Αρμενίων και των Κούρδων σε συνέντευξή του. Οι τότε κατηγορίες εναντίον του αποσύρθηκαν το 2006, χρονιά που κέρδισε το Νομπέλ Λογοτεχνίας.

Αυτοεξορίστηκε

Το 2016, μία ημέρα μετά την απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία, ξεκίνησε η περιπέτεια της Ασλί Ερντογάν. Η συγγραφέας συνελήφθη κατηγορούμενη για συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση και υπονόμευση της εθνικής ενότητας της Τουρκίας. Πέρασε πάνω από 100 ημέρες στη φυλακή όταν το 2017 αυτοεξορίστηκε στη Γερμανία. Δικαστήριο της Κωνσταντινούπολης έκρινε αθώα τη συγγραφέα το 2020, αλλά εκείνη φοβάται να γυρίσει πίσω.

Κατά του Λουκασένκο

Λίγα χρόνια μετά την επικράτηση του Αλεξάντρ Λουκασένκο στη Λευκορωσία, η συγγραφέας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς αυτοεξορίστηκε στο Παρίσι, για να επιστρέψει στο Μινσκ το 2011. Σφοδρή επικρίτρια του ολοκληρωτικού καθεστώτος που έχει επιβάλει ο (ισόβιος) Λευκορώσος πρόεδρος, η Αλεξίεβιτς είχε κάνει το σπίτι της «φρούριο», με δημοσιογράφους, ακτιβιστές και πρέσβεις δυτικών χωρών να δίνουν το «παρών» για να εξασφαλίσουν ότι η μεγαλύτερη προσωπικότητα της χώρας με διεθνή ακτινοβολία θα παραμείνει ασφαλής.

Μια ζωή στη φυλακή

Για οκτώ χρόνια, η Κινέζα ποιήτρια Λιου Σία απαγορευόταν να βγει από το σπίτι της χωρίς καν να της έχουν απαγγελθεί κατηγορίες. Η Σία ήταν σύζυγος του Κινέζου συγγραφέα, κριτικού και νομπελίστα Λιου Σιαομπό, που φυλακιζόταν διαρκώς από το 1989 μέχρι τον θάνατό του, το 2017, από καρκίνο. Παρόμοια είναι η περίπτωση και του Κινέζου συγγραφέα και εκδότη Γκούι Μινχάι, ο οποίος εξαφανίστηκε μυστηριωδώς το 2015 για να «εμφανιστεί» υπό κράτηση δύο χρόνια αργότερα. Η απελευθέρωσή του το 2017 κράτησε πολύ λίγο, καθώς συνελήφθη ξανά και το 2020 καταδικάστηκε σε δεκαετή κάθειρξη. Αν πάμε και λίγο πιο πίσω στον χρόνο, θα βρούμε τις εμβληματικές περιπτώσεις των Ισαάκ Μπάμπελ, ο οποίος εκτελέστηκε σε φυλακές της Μόσχας το 1940, και Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, που πέρασε οκτώ χρόνια της ζωής του στα γκουλάγκ – αμφότεροι επειδή ασκούσαν κριτική στον Στάλιν.

Ενα βιβλίο, ένας φετφάς και τρεις απόπειρες

«Σε αυτό το σημείο, το να εκδίδεται ένα βιβλίο μοιάζει σαν να γίνεται πόλεμος, αλλά οι εκδότες και οι συγγραφείς δεν είναι πολεμιστές. Δεν έχουμε όπλα, ούτε τανκς. Αλλά τυχαίνει σε εμάς να κρατήσουμε τις γραμμές, να μην κάνουμε πίσω στις θέσεις μας, να καταλάβουμε ότι αυτή είναι μια θέση από την οποία δεν μπορούμε να υποχωρήσουμε», έλεγε το 2015 ο συγγραφέας και επίσημος προσκεκλημένος της Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου της Φρανκφούρτης, Σαλμάν Ρουσντί. Οσοι βρέθηκαν τότε στην αίθουσα την έκθεσης για την ομιλία του θυμούνται ακόμη την πολυπληθή φρουρά και τη μεγάλη απόσταση που έπρεπε να κρατήσουν οι υπόλοιποι προσκεκλημένοι από το τιμώμενο πρόσωπο για λόγους ασφαλείας. Το Ιράν είχε απειλήσει τότε με μποϊκοτάζ της διεθνούς διοργάνωσης για την πρόσκληση στον Ρουσντί, ο οποίος είχε χαρακτηριστεί «Μαχντούρ αν-νταμ» (εκείνος που το αίμα του πρέπει να χυθεί).

Ο Σαλμάν Ρουσντί δεν υποχώρησε από τις θέσεις του με κόστος, παραλίγο, την ίδια του τη ζωή, όταν επτά χρόνια μετά τη διάσημη ομιλία στη Φρανκφούρτη κινδύνεψε, απευθυνόμενος σε ένα άλλο ακροατήριο στη Νέα Υόρκη. Φωτ. A.P. Photo/Joshua Goodman.

Ολα ξεκίνησαν από τον φετφά που εξέδωσε ο Αγιατολάχ Χομεϊνί το 1989 για το βιβλίο του Ρουσντί «Σατανικοί Στίχοι» (εκδ. Ψυχογιός, μτφρ. Γιώργος-Ικαρος Μπαμπασάκης). Ο τότε Ιρανός ηγέτης καταδίκασε τον συγγραφέα για το «βλάσφημο» βιβλίο του, ζητώντας από τους φανατικούς ισλαμιστές να τον δολοφονήσουν όπου κι αν βρίσκεται. 

Το 1991 ο φετφάς «επεκτάθηκε» ζητώντας τον θάνατο όχι μόνο του Ρουσντί αλλά και όσων είχαν σχέση ή εμπλοκή με την έκδοση του βιβλίου. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους δολοφονήθηκε ο Ιάπωνας μεταφραστής του βιβλίου και καθηγητής Ισλαμικών Σπουδών, Χιτόσι Ιγκαράσι. Ο 44χρονος μεταφραστής βρέθηκε μαχαιρωμένος στο γραφείο του. Το 1993 άγνωστοι πυροβόλησαν τον Νορβηγό εκδότη του βιβλίου, Γουίλιαμ Νάιγκααρντ (ο οποίος τελικά επέζησε), ενώ 37 άτομα έχασαν τη ζωή τους όταν σουνίτες ισλαμιστές έβαλαν φωτιά σε ξενοδοχείο όπου βρισκόταν ο Τούρκος μεταφραστής των «Σατανικών Στίχων», Αζίζ Νεσίν.  

Ο Σαλμάν Ρουσντί δεν υποχώρησε από τις θέσεις του, με κόστος, παραλίγο, την ίδια τη ζωή του. Στις 12 Αυγούστου, επτά χρόνια έπειτα από εκείνη την ομιλία στη Φρανκφούρτη, βρέθηκε σε ένα άλλο ακροατήριο στη Νέα Υόρκη και σε μια χρονική στιγμή που πίστευε πως οι παλιές απειλές είχαν ξεχαστεί. Ο 24χρονος Χάντι Ματάρ τον μαχαίρωσε στον λαιμό λίγο πριν εκφωνήσει την ομιλία του.

Για πολλά χρόνια έμεινε κρυμμένος και άλλαξε το όνομά του σε Τζόζεφ Αντόν. Αλλά πόσο καιρό μπορεί κανείς να ζει έτσι; Στο ερώτημα είχε απαντήσει ο ίδιος σε ένα κείμενό του στον New Yorker το 2012 με έναν στίχο από ένα μυθιστόρημα του Τζόζεφ Κόνραντ. «Πρέπει να ζήσω μέχρι να πεθάνω – δεν πρέπει;».

«Αλλαξε τον Ματάρ το ταξίδι στον Λίβανο»

REUTERS

Σε ταξίδι στον Λίβανο το 2018 αποδίδει η μητέρα του 24χρονου δράστη τη ριζοσπαστικοποίηση του γιου της, Χαντί Ματάρ, ο οποίος αντιμετωπίζει δίωξη για απόπειρα ανθρωποκτονίας μετά την επίθεση εναντίον του Σαλμάν Ρουσντί σε λογοτεχνικό φεστιβάλ στην Τσατάκουα της πολιτείας της Νέας Υόρκης. Σε δηλώσεις σε βρετανικά ταμπλόιντ, η μητέρα του δράστη υποστηρίζει ότι ο γιος της «άλλαξε» μετά το ταξίδι του στον Λίβανο, ενώ το δίκτυο Vice World News αποκαλύπτει ότι ο Ματάρ βρισκόταν σε επαφή με τους Ιρανούς Φρουρούς της Επανάστασης μέσω εφαρμογών κοινωνικής δικτύωσης. Τίποτα δεν συνηγορεί, πάντως, σε εμπλοκή ιρανικών υπηρεσιών στην απόπειρα κατά του Ρουσντί.

«Ηταν ένα ήσυχο παιδί και τον αγαπούσαν όλοι. Οπως δήλωσα στο FBI, δεν πρόκειται να του ξαναμιλήσω», αναφέρει η μητέρα του 24χρονου Χαντί Ματάρ, ο οποίος μετά τη σύλληψή του δήλωσε αθώος. Φωτ. A.P. Photo/Gene J. Puskar.

Η μητέρα του Ματάρ, η γεννημένη στον Λίβανο Σιλβάνα Φάρντος, που χώρισε με τον Λιβανέζο πατέρα του δράστη, εξηγεί ότι ο γιος της ταξίδεψε το 2018 στον Λίβανο, προκειμένου να περάσει λίγες ημέρες με τον πατέρα του. 

Την τρίτη ημέρα, όμως, ο Ματάρ επικοινώνησε με τη μητέρα του, λέγοντάς της ότι επιθυμούσε να επιστρέψει στις ΗΠΑ. 

Τελικά, η μητέρα μετέπεισε τον νεαρό γιο της, ο οποίος πέρασε ένα μήνα στον Λίβανο. «Περίμενα να γυρίσει χαρούμενος και έτοιμος για το πανεπιστήμιο. 

Αντί γι’ αυτό, μετακόμισε από το δωμάτιό του στο υπόγειο και κλείστηκε εκεί. Είχε αλλάξει πολύ και μιλούσε ελάχιστα σε μένα και στην αδελφή του. Μας απαγόρευε μάλιστα αυστηρά να μπαίνουμε στον χώρο του», είπε η μητέρα του Ματάρ στη βρετανική εφημερίδα Daily Mail.

Εμμονή με το Ισλάμ

«Μια μέρα, θύμωσε πολύ μαζί μου επειδή δεν τον μύησα στο Ισλάμ από πολύ μικρή ηλικία και τον ενθάρρυνα να σπουδάσει αντί να ασχολείται με τη θρησκεία», τονίζει η 46χρονη Φάρντος. Τα πρώτα ρεπορτάζ δείχνουν ότι ο Ματάρ δεν είχε δώσει κανένα σημάδι ότι είχε επηρεασθεί από εξτρεμιστικά στοιχεία, αλλά μοιάζει να κατέφυγε στο Ισλάμ σε αναζήτηση ψυχολογικής στήριξης.  «Εμοιαζε να βρίσκεται σε χρόνια κατάθλιψη, ενώ ήλπιζα ότι η εμμονή του για το Ισλάμ ήταν μια φάση. Το FBI αφαίρεσε τον φορητό υπολογιστή του, την κονσόλα παιχνιδιών Play Station, βιβλία και άλλα αντικείμενα, όπως μαχαίρια και μια ξύστρα μολυβιών», εξηγεί η Φάρντος. Η ίδια παραδέχεται, πάντως, ότι αδυνατεί να πιστέψει ακόμη ότι ο γιος της αποπειράθηκε να δολοφονήσει τον Σαλμάν Ρουσντί ή ότι ήταν ικανός να διαπράξει ένα τέτοιο έγκλημα. «Ηταν ένα ήσυχο παιδί και τον αγαπούσαν όλοι. Οπως δήλωσα στο FBI, δεν πρόκειται να του ξαναμιλήσω. Φέρει την ευθύνη των πράξεών του». 

Ο Ματάρ δήλωσε αθώος για τις κατηγορίες προμελετημένης απόπειρας ανθρωποκτονίας και οπλοχρησίας.

Ορχάν Παμούκ στην Τουρκία. [AP Photo/Fabian Bimmer]

Σβετλάνα Αλεξίεβιτς στη Λευκορωσία. [AP Photo/Fernando Vergara]

Λιου Σία στην Κίνα. [A.P. Photo/Kin Cheung]

Ασλί Ερντογάν στην Τουρκία. [EPA / FRIEDEMANN VOGEL]

Αλεξάντρ Σολζενίτσιν στη Σοβιετική Ενωση. [A.P. Photo/Sergei Karpukhin]