Kathimerini.gr
Ηλιάνα Μάγρα
Η άνοιξη βρήκε τους Βαλκάνιους στους δρόμους. Την προηγούμενη εβδομάδα, διαδηλωτές γέμισαν τα Σκόπια και την πόλη Κότσανι στη Βόρεια Μακεδονία προκειμένου να διαμαρτυρηθούν για τους 59 ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους από πυρκαγιά η οποία ξέσπασε σε κλαμπ που λειτουργούσε με πλαστή άδεια. «Η διαφθορά σκοτώνει», έγραφαν πολλά πλακάτ.
Στις 28 Φεβρουαρίου, ακριβώς δύο χρόνια μετά το δυστύχημα των Τεμπών, στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκαν ορισμένες από τις μεγαλύτερες διαδηλώσεις της σύγχρονης Ιστορίας της. Ενώ τα τελευταία δύο χρόνια έχουν γίνει διάφορες συγκεντρώσεις και πορείες διαμαρτυρίας για το δυστύχημα και τη μετέπειτα διαχείρισή του από την κυβέρνηση, οι μαζικότερες διαδηλώσεις για το θέμα, και οι περισσότερες σε συχνότητα, γίνονται από τον φετινό Ιανουάριο μέχρι τώρα.
Στη γειτονική Σερβία, από τον Νοέμβριο μέχρι και σήμερα εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες διαδηλώνουν σε πολλές πόλεις της χώρας κατά της κυβέρνησης. Αφορμή αποτέλεσε η κατάρρευση στεγάστρου στον πρόσφατα ανακαινισμένο σταθμό τρένου στο Νόβι Σαντ την 1η Νοεμβρίου 2024, εξαιτίας της οποίας έχασαν τη ζωή τους 15 άνθρωποι. Χάρη στις διαδηλώσεις, η κυβέρνηση της Σερβίας, με επικεφαλής τον πρωθυπουργό Μίλος Βούτσεβιτς, παραιτήθηκε. Αλλά με σύνθημα «Η διαφθορά σκοτώνει!», Σέρβοι πολίτες, με πρωτοστάτες τους φοιτητές, στρέφουν την οργή τους κατά της αυταρχικής διακυβέρνησης του προέδρου Αλεξάνταρ Βούτσιτς.
Στις τρεις χώρες των Βαλκανίων τρεις τραγωδίες, των οποίων η βάση βρίσκεται εν μέρει σε διαχρονικές αποτυχίες των κρατών, έχουν προκαλέσει τη λαϊκή οργή. Σταματάνε εδώ τα κοινά στοιχεία τους;
Η διαφθορά
«Είναι πολύ σημαντικό να μην μπερδεύουμε τους λόγους που οδήγησαν στις τραγωδίες των τριών χωρών, απλά και μόνο επειδή η διαφθορά είχε το ίδιο αποτέλεσμα – τραγικούς θανάτους και στις τρεις περιπτώσεις», δηλώνει στην «Κ» η Ντενίσα Κοστοβίκοβα, καθηγήτρια Διεθνούς Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο London School of Economics (LSE) και επικεφαλής της έρευνας στο Ινστιτούτο Νοτιοανατολικής Ευρώπης του πανεπιστημίου. «Η φύση της διαφθοράς διαφέρει στις τρεις χώρες», τονίζει. «Στην Ελλάδα παρατηρούμε τις συνέπειες των πελατειακών σχέσεων που αποτελούν το σκοτεινό υπογάστριο ενός κατά τα άλλα λειτουργικού δημοκρατικού συστήματος», εξηγεί. «Η Σερβία και η Βόρεια Μακεδονία από την άλλη είναι δύο χώρες επιβαρυμένες από την κληρονομιά τόσο του κομμουνισμού όσο και των πολέμων των δεκαετιών του 1990 και του 2000», συμπληρώνει. Το αποτέλεσμα, συνεχίζει, αυτών των κληρονομιών είναι η συνύφανση των ελίτ της πολιτικής, της οικονομίας, της ασφάλειας και του εγκλήματος, και στις δύο χώρες. «Η συστημική διαφθορά συνυπάρχει με μια δημοκρατική επίφαση», δηλώνει η κ. Κοστοβίκοβα.
Απροστάτευτοι
«Η Σερβία δεν είναι μια δημοκρατική χώρα, είναι μια χώρα στην οποία η ηγεσία κάνει ό,τι κάνουν τα απολυταρχικά καθεστώτα – η Ελλάδα έχει μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση και ένα ανεπαρκές σύστημα διοίκησης», αναφέρει στην «Κ» ο Φλόριαν Μπίμπερ, καθηγητής Νοτιοανατολικής Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Πολιτικής και διευθυντής του Κέντρου για τις Σπουδές Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο αυστριακό Πανεπιστήμιο Γκρατς.
Παρ’ όλα αυτά, ο λόγος που και στις τρεις χώρες οι πολίτες είναι τόσο εμφανώς και δημοσίως εξοργισμένοι μετά τις πρόσφατες τραγωδίες έγκειται στο ότι και στις τρεις μεγάλο μέρος των πολιτών αισθάνεται ότι το κράτος δεν τους προστατεύει, σημειώνει ο ίδιος. «Και οι τρεις τραγωδίες προκλήθηκαν από διαφθορά και έλλειψη ενός κράτους δικαίου», τονίζει ο κ. Μπίμπερ.
«Το κράτος δικαίου υποφέρει και στις τρεις χώρες αλλά και σε άλλες, όπως είναι η Βουλγαρία και η Ουγγαρία – παρότι δεν είμαι από αυτούς που βάζω στις περιοχές βαλκανικό προσδιορισμό, στη συγκεκριμένη περιοχή οι άνθρωποι δεν αισθάνονται την προστασία από το κράτος», σημειώνει στην «Κ» ο Οθωνας Αναστασάκης, διευθυντής του Τμήματος Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Οι τρεις περιπτώσεις έχουν ορισμένα κοινά στοιχεία. «Οι τραγωδίες έχουν να κάνουν με νέους ανθρώπους, ενώ και στις τρεις χώρες, ειδικά στη Σερβία και στην Ελλάδα, η αντιπολίτευση είναι αρκετά κατακερματισμένη και τα αιτήματα των διαδηλωτών ξεφεύγουν από το γεγονός αυτό καθαυτό και διευρύνονται σε ένα πολύ μεγαλύτερο πεδίο κριτικής στο σύστημα», δηλώνει. Αλλά κι εκείνος ξεχωρίζει την Ελλάδα σε σχέση με τις άλλες χώρες. «Εχουν διαφορετικό παρελθόν – η Σερβία, παραδείγματος χάριν, είναι μια χώρα πολύ πιο αυταρχική, η Ελλάδα έχει μεγάλη δημοκρατική παράδοση και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πέρασε μια πολύ βαθιά οικονομική κρίση», τονίζει.
Οπως και να ‘χει, όμως, η δεδομένη χρονική στιγμή φαίνεται να αποτελεί σημείο καμπής και στις τρεις χώρες. «Οι ελίτ μπορούσαν να είναι διεφθαρμένες, να παραβιάζουν τους κανόνες και να τη γλιτώνουν. Για πάρα πολύ καιρό τη γλίτωναν γιατί οι θεσμοί έχουν υπάρξει αδύναμοι σε πολλές χώρες των Βαλκανίων εδώ και δεκαετίες», λέει στην «Κ» ο κ. Μπίμπερ. Είναι ένα επιχείρημα με το οποίο συμφωνεί και ο Κέβιν Φέδερστοουν, ομότιμος καθηγητής του LSE. «Κοινό στοιχείο των Βαλκανίων είναι η αδυναμία της κοινωνίας των πολιτών και η χαμηλή ποιότητα των κρατικών θεσμών», δηλώνει. Με βάση στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, η ποιότητα των θεσμών στην Ελλάδα, παραδείγματος χάριν, δεν βελτιώνεται όσο αυτών στην Ισπανία και στην Πορτογαλία. «Για την ακρίβεια, η Ελλάδα συγκλίνει περισσότερο με άλλες βαλκανικές χώρες», εξηγεί ο κ. Φέδερστοουν. Τόσο όμως στα Βαλκάνια όσο και διεθνώς, ο κόσμος πλέον έχει αρχίσει να απαιτεί πολύ περισσότερο την κυβερνητική ανάληψη ευθυνών από ό,τι στο παρελθόν, λέει.
Οι απαιτήσεις
Ο Φλόριαν Μπίμπερ θεωρεί ότι και στις τρεις χώρες μπορεί πολλοί πολίτες να μην εμπιστεύονται το κράτος, αλλά απαιτούν πλέον από αυτό να κάνει κάτι, να δράσει. Σύμφωνα με την κ. Κοστοβίκοβα, τόσο στη Σερβία και στη Βόρεια Μακεδονία όσο και στην Ελλάδα οι άνθρωποι δεν νιώθουν πια μόνο αδικημένοι εξαιτίας της διαφθοράς, αλλά και σε κίνδυνο. «Οι τραγικοί θάνατοι, οι οποίοι θα μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί, στη Σερβία, στη Βόρεια Μακεδονία και στην Ελλάδα έχουν κάνει τους πολίτες να συνειδητοποιήσουν ότι όσοι εμπλέκονται με διεφθαρμένες πρακτικές παίζουν με τις ζωές τους», συμπληρώνει. Η ίδια εξηγεί ότι πλέον σε αυτές τις χώρες οι πολίτες δεν αντιλαμβάνονται τη διαφθορά ως ένα φαινόμενο που ανέχονταν. «Αλλά ως μια κατάρα που πρέπει να εξαλειφθεί από τη δημόσια ζωή», λέει στην «Κ».
Πηγή της οργής στην Τουρκία η εικοσαετής στροφή στον αυταρχισμό
Αυτή τη στιγμή βλέπουμε διαδηλώσεις και στην Τουρκία, όπου χιλιάδες πολίτες διαμαρτύρονται καθημερινά για τη σύλληψη του δημάρχου Κωνσταντινούπολης, Εκρέμ Ιμάμογλου. Σε διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχει αρχίσει να γίνεται λόγος για «Βαλκανική Ανοιξη». Αυτή την εβδομάδα μια ανάρτηση στο Reddit με τίτλο «Η Βαλκανική Ανοιξη είναι εδώ», και φωτογραφίες από πρόσφατες διαδηλώσεις στην Τουρκία, στην Ελλάδα και στη Σερβία, μεταξύ άλλων, ξεπέρασε τα 70.000 likes. Οι αναλυτές τονίζουν στην «Κ», όμως, ότι η κατάσταση στην Τουρκία διαφέρει σημαντικά από τις υπόλοιπες χώρες, και ειδικά από την Ελλάδα.
«Είναι πολύ διαφορετικές οι συνθήκες», δηλώνει στην «Κ» ο Αλαν Μακόφσκι, αναλυτής για τους τομείς εθνικής ασφαλείας και διεθνούς πολιτικής στο Κέντρο για την Αμερικανική Πρόοδο. Στην Ελλάδα, σημειώνει, οι διαδηλώσεις αφορούν κατά βάσιν την έλλειψη ανάληψης των ευθυνών από την κυβέρνηση. «Μιλάμε για κάτι που δυστυχώς συνέβη στο πλαίσιο της διακυβέρνησης, σε ένα δημοκρατικό σύστημα. Στην Τουρκία το πρόβλημα είναι πολύ πιο βαθύ. Δεν είναι μια αποτυχία ενός συστήματος – οι διαδηλωτές απορρίπτουν το ίδιο το σύστημα, το οποίο περιφρονεί πλήρως οποιαδήποτε μορφή δημοκρατικής διακυβέρνησης», σχολιάζει ο ίδιος.
Οι διαδηλώσεις στην Τουρκία αφορούν την 20ετή στροφή της προς τον αυταρχισμό, λέει ο κ. Μπίμπερ, τονίζοντας όμως ότι θα μπορούσαν να είναι σε ένα βαθμό συγκρίσιμες με την κατάσταση στη Σερβία. «Και στις δύο χώρες γίνονται εκλογές, αλλά δεν είναι και οι πλέον αδιάβλητες», σημειώνει. Σύμφωνα με τον κ. Αναστασάκη, η πολιτική κατάσταση της Τουρκίας συγκρίνεται μόνο με χώρες όπως η Ρωσία ή η Κίνα. «Οπου οι ηγέτες είναι καλά εγκατεστημένοι και έχουν γίνει ένα με το κράτος – στη Σερβία η ηγεσία είναι αρκετά αυταρχική, αλλά επειδή η χώρα είναι ενσωματωμένη στον ευρωπαϊκό χώρο υπάρχουν κάποια όρια, η Τουρκία όμως έχει ξεφύγει», εξηγεί.
Το μέλλον
Το τι θα γίνει από εδώ και πέρα είναι άγνωστο. Οσον αφορά την Τουρκία, το ερώτημα είναι κατά πόσον οι διαδηλώσεις θα καταφέρουν να εξαπλωθούν, λέει ο κ. Μπίμπερ. Αναφορικά με τη Σερβία, οι διαδηλώσεις αλλάζουν το πολιτικό σκηνικό, δηλώνει η κ. Κοστοβίκοβα, τονίζοντας ότι έχουν αναδείξει το πιο φιλελεύθερο και φιλοδυτικό πρόσωπο της χώρας. Η ίδια πιστεύει ότι η Ε.Ε. θα πρέπει να στηρίξει τους διαδηλωτές, οι οποίοι είναι υπέρ της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου, για να επανακτήσει την αξιοπιστία της μεταξύ των Σέρβων πολιτών έναντι του φιλορώσου προέδρου.
Σε σχέση με τις βαλκανικές χώρες και την Ελλάδα, ο κ. Μπίμπερ υπογραμμίζει τη σημασία της πολιτικής αποκαθήλωσης και της τιμωρίας προσώπων με θέσεις ευθύνης, ως παράδειγμα για το πολιτικό σύστημα. Μόνο έτσι θεωρεί ότι θα επέλθει αλλαγή νοοτροπίας. Ο κ. Αναστασάκης προσθέτει ότι τη λύση θα επισπεύσει η οικονομική ανάκαμψη. Η Ελλάδα είναι μια χώρα στην οποία μπορεί, στη μεταπολιτευτική της περίοδο, οι κυβερνήσεις να εναλλάσσονται, ωστόσο η κρατική λειτουργία δεν αλλάζει και πολύ. «Δεν γίνεται να έχουμε φτιάξει κάποιους τόσο εντυπωσιακούς δρόμους και τα τρένα να έχουν μείνει τόσο πίσω – χρειάζεται οικονομική ανάπτυξη για να έχεις τους πόρους για καλύτερες υποδομές», αναφέρει στην «Κ». Οπως και να ‘χει, όμως, και στις τρεις χώρες οι πολίτες δύσκολα θα σταματήσουν να απαιτούν καλύτερη διακυβέρνηση. «Η διαμαρτυρία πάντα βρίσκει τη φωνή της», αναφέρει ο Κέβιν Φέδερστοουν. «Αν μια κυβέρνηση μπορεί να διαλύσει την αντιπολίτευση στη Βουλή, η διαμαρτυρία θα βρει τον δρόμο της», λέει στην «Κ», «στους δρόμους».
