Kathimerini.gr
Τάσος Γιαννίτσης, Σταύρος Θωμαδάκης
Ο Τραμπ επένδυσε σε υποσχέσεις ενός υπερδιαφημιζόμενου ανακουφιστικού πλέγματος μέτρων, αποσιωπώντας τις πιο μακροχρόνιες πραγματικές επιπτώσεις
Η ανάλυση του εκλογικού αποτελέσματος των αμερικανικών εκλογών με συναισθηματικούς όρους ή επιφανειακές ιδεολογικές προτιμήσεις έχει ως αποτέλεσμα συχνά να παραλείπει παράγοντες, που μάλιστα δεν λειτουργούν μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και σε ολόκληρη τη δημοκρατική Δύση και την Ελλάδα. Μετά τα όσα γράφηκαν για το θέμα, οι πέντε παράγοντες που ακολουθούν, χωρίς να εξαντλούν το ερμηνευτικό φάσμα, δίνουν μια πιο διεθνοπολιτική διάσταση σε ένα εξαιρετικά πολύπλοκο πεδίο.
Θέση 1: Οι ΗΠΑ εδώ και τρεις δεκαετίες χάνουν σταδιακά την απόλυτη υπεροχή τους –οικονομική και πολιτική– στο παγκόσμιο σύστημα. Οι νέοι πόλοι δύναμης που αναδύονται (Κίνα – ΝΑ Ασία – Ινδία και άλλοι μικρότερης ισχύος) συνεπάγονται συρρίκνωση επιρροής της υπερδύναμης. Οι οικονομικές συνέπειες της συρρίκνωσης είναι ιδιαίτερα αισθητές στα πιο αδύναμα εισοδηματικά και κοινωνικά στρώματα της αμερικανικής κοινωνίας. Στις συνθήκες αυτές, το σύνθημα «Να ξανακάνουμε την Αμερική μεγάλη» (MAGA) φαίνεται ελκυστικό. Γεννάει ελπίδες και αγωνιστικότητα για την (αμφίβολη) ανάκτηση ενός παρελθόντος που χάνεται. Δημιουργεί προσδοκία ότι θα επαναφέρει πλεονεκτήματα και οφέλη που διανεμήθηκαν στο παρελθόν στα εκατομμύρια Αμερικανών πολιτών των μεσαίων και χαμηλότερων εισοδηματικών ομάδων. Μιλούμε συνεπώς για τη δύναμη που έχουν αντιλήψεις, ιδεοληψίες και ζητήματα εθνικής ταυτότητας σε μια μεγάλη κοινωνία που βλέπει τη θέση της να διαβρώνεται.
Θέση 2: H εκλογική νίκη του Τραμπ έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός επιτυχημένου λαϊκισμού: με όραμα επαναφοράς της παλαιάς οικονομικής δόξας, η προεκλογική καμπάνια πρότεινε «λύσεις ανακούφισης» που περιέλαβαν (κυρίως) μείωση φόρων, εξάλειψη περιορισμών υπέρ της κλιματικής αλλαγής –δηλαδή μετατόπιση κόστους στο αύριο–, επιβολή δασμών στις εισαγωγές, άμεση απέλαση μεταναστών. Οι προτάσεις Τραμπ ελάχιστα αναφέρθηκαν στο κοινωνικό κράτος, η ισχνότητα του οποίου αποτελεί μεγάλο κενό στην αμερικανική κοινωνική προστασία. Η μείωση φόρων, όμως, αφορά κυρίως τα υψηλά και εταιρικά εισοδήματα. Αυτή η σιωπή περί το κοινωνικό κράτος έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την υπόθεση που διατυπώθηκε, ότι ο Τραμπ κέρδισε επειδή υποστήριξε άμεσα τα συμφέροντα των φτωχότερων στρωμάτων ή των εργαζομένων σε παραδοσιακούς κλάδους.
Θέση 3: Εδώ και δύο δεκαετίες η οικονομία και ανάπτυξη των ΗΠΑ, άλλων χωρών και της Ελλάδας, ταλανίστηκαν από μεγάλες κρίσεις (χρηματοπιστωτική, κορωνοϊός, ενεργειακό, πόλεμοι), που οδήγησαν σε σημαντικές δημοσιονομικές και νομισματικές επεκτάσεις με κεφάλαια σχεδόν μηδενικών επιτοκίων. Η ζήτηση που δημιουργήθηκε συνάντησε προβλήματα στην πλευρά της προσφοράς (διάρρηξη παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων, αυξημένα κόστη ενέργειας, μεταφορών κ.λπ.), που έκαναν τη διεθνή οικονομία επιρρεπή σε πληθωριστικές εξάρσεις, μειώνοντας το πραγματικό εισόδημα. Αυτό δημιουργεί δυσφορία και κοινωνικές αντιδράσεις. Κυβερνήσεις, η θητεία των οποίων συμπίπτει με το κύμα ακρίβειας, ανεξάρτητα από το αν συνετέλεσαν σ’ αυτό, πληρώνουν το τίμημα με απώλεια εμπιστοσύνης και ψήφων, με αποτέλεσμα να εντείνονται οι πολιτικές αστάθειες.
Θέση 4: Η εκλογική νίκη Τραμπ φαντάζει σχεδόν παράδοξη από άποψης συγκυρίας. Η αμερικανική οικονομία σήμερα είναι σε σχετικά εύρωστη κατάσταση, χαμηλή ανεργία, συμπιεσμένο πληθωρισμό, υψηλή επενδυτική επίδοση. Την ίδια στιγμή οι προεκλογικές δημοσκοπήσεις έδειξαν μία πλειοψηφική δυσαρέσκεια για την οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών, που εκμεταλλεύθηκε κατάλληλα η πλευρά Τραμπ και που επέδρασε εκλογικά. Στο κλίμα αυτό, ο Τραμπ επένδυσε σε υποσχέσεις ενός υπερδιαφημιζόμενου ανακουφιστικού πλέγματος μέτρων, αποσιωπώντας τις πιο μακροχρόνιες πραγματικές επιπτώσεις ή δεσμεύσεις που αυτό συνεπάγεται. Κύρια παραδείγματα:
• Με την επιβολή νέων δασμών και την προστασία της εγχώριας παραγωγής υποσχέθηκε νέες θέσεις εργασίας, αποσιωπώντας τις συνέπειες ενός νέου κύματος ακρίβειας από νέους δασμούς και επιβαρύνσεις για τα πραγματικά εισοδήματα.
• Η άμεση απέλαση εκατομμυρίων μεταναστών υπόσχεται κοινωνική προστασία και νέες θέσεις εργασίας, αλλά αποσιωπά τις ελλείψεις στην αγορά εργασίας και τον κίνδυνο πρόσθετων πληθωριστικών συνεπειών.
• Η μείωση άμεσων φόρων υπόσχεται τόνωση του διαθέσιμου εισοδήματος, κυρίως των ανώτερων και μεσαίων στρωμάτων, ως αντιστάθμιση της ακρίβειας και κίνητρα για νέες επενδύσεις. Αποσιωπά όμως το διευρυνόμενο πρόβλημα του δημοσίου χρέους.
Θέση 5: Συχνά γίνεται αναφορά στη μεγάλη ανισότητα πλούτου και στη διάβρωση της εμπιστοσύνης των αδυνάμων στο κράτος. Διαχρονικά, η ανισότητα εισοδημάτων και πλούτου στην Αμερική είναι μεγαλύτερη από ό,τι στην Ευρώπη. Ωστόσο, η απλή επίκληση της ανισότητας ως αίτιο για την ψήφο των «φτωχών» είναι στατική και ανεπαρκής εξήγηση. Αψηφά τον ρόλο, τη δράση των «υπερπλουσίων» στο άλλο άκρο της κατανομής. Στην Αμερική των πανίσχυρων δισεκατομμυριούχων και της παρακμής των συνδικάτων υπάρχει ισχυρό «σύμπλεγμα υπερπλουσίων», που διαμορφώνει αντιλήψεις, προσδοκίες, αξίες και εμπλέκεται εμφανέστατα στην πολιτική. Στόχος του είναι η καθεστωτική στερέωση «δικαιωμάτων μεγα-ιδιοκτησίας», όχι απλώς με την παράκαμψη της κρατικής εξουσίας, αλλά με τη διάπλασή της. Ενδιαφέρεται για κρίσιμες δημόσιες παρεμβάσεις στην πορεία μεγάλων καινοτομιών και τη διανομή των σημαντικότατων ωφελειών που θα προκύψουν. Η βαθιά επίδραση της ανισότητας δεν εκφράζεται πολιτικά τόσο από δράσεις –ή αντιδράσεις– των αδύναμων όσο από δράσεις των υπερισχυρών, που διαπλάθουν τις προσδοκίες όσων βρίσκονται στην αδύναμη πλευρά της καμπύλης της κατανομής πλούτου.
Σύμφωνα με τον Ντάρον Ατζέμογλου, η δύναμη αυτού του συμπλέγματος των ισχυρών εκτείνεται σε απευθείας έλεγχο των μέσων μαζικής επικοινωνίας και επηρεασμού της κοινής γνώμης. Η επικοινωνιακή διείσδυση στις πολιτικές συνειδήσεις των πιο αδύναμων, με υποσχέσεις «εύκολων λύσεων» και στην προβολή μιας απλοποιημένης και μερικής πραγματικότητας, αποκτά ήδη επικίνδυνη εμβέλεια. Το πιο οξύμωρο είναι ότι οι μηχανισμοί επικοινωνιακής επιρροής δεν διστάζουν να αναδεικνύουν τις ανισότητες που ισχυρές οικονομικές – πολιτικές δυνάμεις δημιούργησαν, πείθοντας όσους έχουν πληγεί από αυτές να τους ενισχύουν, με στόχο να καταργήσουν ό,τι οι ίδιοι δημιούργησαν. Καμιά ηγεμονική δύναμη όταν πέρασε σε πτωτική τροχιά δεν ανέκτησε την προηγούμενη θέση της μέσα από διαχειριστικές ή βραχυπρόθεσμες αποσπασματικές διαδικασίες. Τα ερωτήματα από την εφαρμογή των πολιτικών Τραμπ είναι πολλά:
Θα μπορέσει η αμερικανική οικονομία με πολιτικές αποδιεθνοποίησης και προστατευτισμού να ανακτήσει τις παλιές της δόξες, χωρίς πόλεμο;
Θα μπορέσουν τελικά να αξιοποιηθούν η καινοτομική δύναμη και η μεγάλη κλίμακα της αμερικανικής αγοράς για να αντιστρέψουν τη χρόνια αδύναμη εξέλιξη της παραγωγικότητας;
Θα αξιοποιηθούν οι τεχνολογικές ανατροπές για να ανατρέψουν τις εντεινόμενες τάσεις ανισότητας στη διανομή πλούτου, που όλο και περισσότερο διαβρώνουν τη συνοχή της αμερικανικής κοινωνίας ή αντίθετα θα την ενδυναμώσουν;
Ο κ. Τάσος Γιαννίτσης και ο κ. Σταύρος Θωμαδάκης είναι ομότιμοι καθηγητές Πανεπιστημίου Αθηνών.
