Γράφει ο Γιώργος Σκαφιδάς
Για την επονομαζόμενη «ομίχλη του πολέμου», το «νέφος» δηλαδή των συχνά αντικρουόμενων, αντιφατικών και αμφιβόλου αξιοπιστίας πληροφοριών που καλύπτει κάθε ένοπλη σύρραξη την ώρα που βρίσκεται σε εξέλιξη, έχουν γραφτεί πολλά από την εποχή των Ναπολεόντειων Πολέμων και του Πρώσου στρατιωτικού Καρλ φον Κλαούζεβιτς, στον οποίο αποδίδεται και ο συγκεκριμένος όρος, «nebel des krieges» ή «fog of war». «Τα νέα που μας έρχονται σε καιρό πολέμου είναι σε μεγάλο μέρος αντιφατικά και λανθασμένα», έγραφε ο Κλαούζεβιτς πίσω στις αρχές του 19ου αιώνα, μιλώντας τότε για πληροφορίες «απατηλές» ή «υπερβολικές» που «διαδέχονται με ταχύ ρυθμό η μία την άλλη μέσα στην ταραχή του πολέμου».
Δύο αιώνες μετά, ο ρυθμός της πληροφόρησης έχει πια καταστεί καταιγιστικός και οι πηγές πολυάριθμες και αποκεντρωμένες.
Twitter, Facebook, Telegram, TikTok, YouTube, Instagram, Snapchat και Twitch έχουν, μεταξύ άλλων, εξελιχθεί πια σε «πεδία» πληροφοριακού πολέμου με φόντο τη ρωσική εισβολή. Και δικαιολογημένα. Περίπου το 50% των Αμερικανών, άλλωστε, «διαβάζει» πλέον ειδήσεις μέσω των social media, «συχνά» ή «μερικές φορές», με το Facebook να αποτελεί μάλιστα την κυρίαρχη –εάν συγκριθεί με τις υπόλοιπες– σοσιαλμιντιακή πλατφόρμα «ενημέρωσης», σύμφωνα με πρόσφατη (2021) έρευνα του αμερικανικού Pew Research Center. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν όμως και τα στοιχεία της Eurostat για την Ευρώπη, όπου το 57% των ατόμων ηλικίας 16 έως 74 ετών ήταν δραστήριο στα social media το 2020, με το σχετικό ποσοστό μάλιστα σε κάποιες χώρες (Δανία, Βέλγιο, Κύπρος, Φινλανδία, Ουγγαρία) να αγγίζει το 80% και στην Ελλάδα το 60%. «Οπλισμένοι» με smartphones, εκατομμύρια πολίτες ανά την υφήλιο μοιράζονται, παράγουν και αναπαράγουν μέσω των social media πληροφορίες, μαρτυρίες και ντοκουμέντα από τον πόλεμο στην Ουκρανία. Οσοι βρίσκονται εκεί, στην πρώτη γραμμή του πολέμου, δημοσιεύουν, ενίοτε ακόμη και σε πραγματικό χρόνο, βίντεο από τις μάχες και φωτογραφικά ντοκουμέντα προσβάσιμα σε όλους, τα οποία έπειτα άλλοι, συχνά αυτοδίδακτοι «ειδικοί», έρχονται να «αναλύσουν» δίνοντάς τους νέες διαστάσεις.
«Οπλισμένοι» με smartphones, εκατομμύρια πολίτες ανά την υφήλιο παράγουν και αναπαράγουν πληροφορίες μέσω των κοινωνικών δικτύων από τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι «ο περισσότερο ντοκουμενταρισμένος (documented) πόλεμος στα χρονικά», γράφει ο Ντάνιελ Τζόνσον στο αμερικανικό Slate. Ο όγκος των οπτικών «τεκμηρίων» και η ταχύτητα με την οποία εκείνα δίδονται στη δημοσιότητα, συχνά όχι από «παραδοσιακά» μίντια αλλά από άλλες αποκεντρωμένες πηγές, ξεχωρίζουν πια και εντυπωσιάζουν ή τρομάζουν εάν συγκριθούν με κάθε άλλη προηγούμενη σύρραξη.
«Το Twitter, το Telegram και το Twitch καθιστούν την παρακολούθηση του πολέμου περισσότερο ταχεία και πιο εύκολη από ποτέ άλλοτε, αλλά παράλληλα πιο ευάλωτη και στην παραπληροφόρηση», γράφουν οι Κρεγκ Τίμπεργκ και Ντρου Χάργουελ στην Washington Post, υπογραμμίζοντας πως η αμεσότητα και η ένταση των social media δημιουργούν πια μια νέα τύπου «ομίχλη» πάνω από τον πόλεμο, μια «ομίχλη» εντός της οποίας η πληροφόρηση και η παραπληροφόρηση εναλλάσσονται.
Οι «συντάκτες»
«Είναι η ομίχλη του πολέμου αλλά σε μεγάλη ταχύτητα», σχολιάζει η Ρενέ ντι Ρέστα του Πανεπιστημίου Stanford μιλώντας στο πρακτορείο Bloomberg. Είναι όμως και κάτι άλλο το οποίο έχει πλέον αλλάξει, σύμφωνα με τον Τζέβιν Γουέστ του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον. Συγκεκριμένα, το γεγονός ότι όσοι αναπαράγουν, μοιράζονται και σχολιάζουν ειδήσεις στα social media δεν είναι απλώς πια καταναλωτές ειδήσεων, αλλά και συντάκτες (editors). Και ως «συντάκτες» αυτοί πλέον επηρεάζουν όχι μόνο όσα διαβάζουν οι «φίλοι» τους στα social media, αλλά και τις «προτιμήσεις» των αλγορίθμων που τροφοδοτούν με περιεχόμενο τους λοιπούς χρήστες.
«…Η μικροψυχία των ανθρώπων γίνεται πηγή απάτης και ανακρίβειας… Οι εντυπώσεις που μεταφέρονται από τα αισθήματα είναι πολύ ισχυρότερες από τις αντιλήψεις που οφείλονται σε υπολογισμούς της σκέψης», έγραφε ο Κλαούζεβιτς πριν από δύο αιώνες στο «Περί του Πολέμου» (μτφρ. Ν. Ξεπουλιά). Οι φράσεις του εκείνες έρχονται πια να εξηγήσουν και την «ευκολία» με την οποία πολλοί χρήστες των social media αναπαράγουν ανεπιβεβαίωτες «ειδήσεις» είτε χάριν εντυπωσιασμού είτε επειδή εκείνες παρουσιάζονται να ενισχύουν προσωπικές εμμονές ή προτιμήσεις/απόψεις τού εκάστοτε αναρτούντος.
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο έχουν όμως πια δει το φως της δημοσιότητας και οδηγίες, για παράδειγμα του Center for An Informed Public του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον, προς όλους εκείνους που δεν θέλουν να γίνονται άθελά τους φερέφωνα της όποιας παραπληροφόρησης. Πιο συγκεκριμένα, προτείνεται στους χρήστες: να είναι εάν όχι καχύποπτοι τότε οπωσδήποτε επιφυλακτικοί απέναντι σε όσα διαβάζουν στα social media, να μη βιάζονται να ανταποκριθούν στην όποια ανάρτηση, να μην ανταποκρίνονται σε μηνύματα «φίλων» εάν εκείνα τους φαίνονται για κάποιο λόγο παράξενα ή ασυνήθιστα, να τσεκάρουν την πηγή όσων δημοσιεύονται και τα προφίλ εκείνων που τα αναδημοσιεύουν, να μη σβήνουν παλαιότερες λανθασμένες δικές τους αναρτήσεις αλλά να τις διορθώνουν αναφέροντας το λάθος, επίσης να διορθώνουν και τους «φίλους» τους όταν εκείνοι δημοσιεύουν κάτι που δεν ισχύει (εάν όχι δημόσια, τότε μέσω προσωπικού μηνύματος). Απλά πράγματα, θα μπορούσε να πει κανείς. Απλά αλλά σημαντικά και, ενίοτε, δύσκολα.
