Του Απόστολου Κουρουπάκη
Η υπόθεση της Σοφίας Μπεκατώρου με την καταγγελία της για σεξουαλική κακοποίηση από σημαίνον στέλεχος της Ελληνικής Ιστιοπλοϊκής Ομοσπονδίας, όταν εκείνη ήταν 21 ετών έφερε ξανά στην επικαιρότητα εκκωφαντικά το μέγα ζήτημα της σεξουαλικής παρενόχλησης και κακοποίησης γυναικών. Το κίνημα #metoo στις ΗΠΑ και όχι μόνο, επίσης, φαίνεται ότι δεν στάθηκε ικανό να ταρακουνήσει τα πράγματα.
Σε μία πρώτη συζήτηση για το πολύ σημαντικό και σοβαρό θέμα η «Κ» μίλησε με τη Μαγδαλένα Ζήρα, μία από τις εμπνεύστριες της δράσης «ΣΕΖΟΝ Γυναίκες 2019-2021» για το πώς η σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση είναι μία πτυχή, η χειρότερη, της επιβίωσης εν έτει 2021 στερεοτύπων. Μία θεατρική δράση που στόχο είχε και έχει να τονίσει τον σεξισμό έναντι των γυναικών στο κοινωνικό γίγνεσθαι και να θίξει διά της θεατρικής οδού δύσκολα και επίπονα ζητήματα. Θυμήθηκα μία από τις δράσεις της ΣΕΖΟΝ, την «Η ιστορία της» (2019) όπου η σεξουαλική κακοποίηση στον χώρο του θεάματος ήταν μία από τις ιστορίες που έθεταν επί τον τύπον επί των ήλων (μια ηθοποιός συναντά έναν ισχυρό κινηματογραφικό παραγωγό στο δωμάτιο του ξενοδοχείου του, το 2018) το ζήτημα και η Μαγδαλένα μού θύμισε ότι το 2018, στον απόηχο του κινήματος #metoo, είχε σκηνοθετήσει το έργο του Σαίξπηρ «Με το ίδιο μέτρο», στο οποίο μια κοπέλα καταγγέλλει στο δικαστήριο ότι κακοποιήθηκε σεξουαλικά από έναν άρχοντα, αλλά το σύστημα τον αθωώνει… «φαίνεται ότι τα ίδια πράγματα απασχολούσαν τους φωτισμένους ανθρώπους εδώ και αιώνες…», μού σχολιάζει.
Το 2018, στον απόηχο του κινήματος #metoo, η Μαγδαλένα είχε σκηνοθετήσει το έργο του Σαίξπηρ «Με το ίδιο μέτρο», στο οποίο μια κοπέλα καταγγέλλει στο δικαστήριο ότι κακοποιήθηκε σεξουαλικά από έναν άρχοντα, αλλά το σύστημα τον αθωώνει… Στη φωτογραφία η Μυρτώ Κουγιάλη.
Ένα κίνημα #metoo στην Κύπρο μπορεί να υπάρξει; τη ρωτάω, αρχίζοντας τη συζήτησή μας: «Στην Κύπρο έγιναν πράγματα και γίνονται. Το #metoo άρχισε το 2018 και η δουλειά συνεχίζεται, είναι μια διαδικασία που θέλει τον χρόνο της. Δεν έρχεται το αποτέλεσμα από τη μία μέρα στην άλλη. Τους κραδασμούς του #metoo τους νιώσαμε και στην Κύπρο (κάποιες γυναίκες μίλησαν και οργανισμοί στήριξαν το κίνημα δημόσια), αλλά ακόμα δεν έχει μετακινήσει τα πράγματα αρκετά, ίσως επειδή είμαστε μια μεσογειακή κουλτούρα όπου κυριαρχεί ακόμα το machismo. Ίσως εκ του περισσού τη ρωτάω αν στον κόσμο του θεάτρου στην Κύπρο υπάρχει ζήτημα σεξουαλικής παρενόχλησης: «Βέβαια, και στον κόσμο τον δικό μας υπάρχει και είναι κάτι που το ξέρουν όλες», σπεύδοντας να μου εξηγήσει ότι υφίσταται, αφού και στο θέατρο υπάρχουν σχέσεις εξουσίας και, όπως και σε όλους τους τομείς, η σεξουαλική παρενόχληση με την εξουσία γενικά είναι αλληλένδετες. «Στο θέατρο δουλεύουμε με το σώμα και με τη μίμηση καταστάσεων, άρα και είναι κάπως ‘ιδανικό’ περιβάλλον για ένα ‘αρπακτικό’ να εκμεταλλευτεί αυτές τις γκρίζες περιοχές, την υποκειμενικότητα στο θέμα της συναίνεσης, μου εξηγεί η Μαγδαλένα και συνεχίζει: «Εκτός, λοιπόν, από τη σχέση εξουσίας σκηνοθέτη – ηθοποιού, και την επαγγελματική αβεβαιότητα που επικρατεί, ζητήματα που είναι καταλυτικοί παράγοντες για να υπάρχει παρενόχληση, υπάρχει και αυτή η γκρίζα περιοχή της οικειότητας που δημιουργεί η δουλειά μας, η οποία είναι εύκολα εκμεταλλεύσιμη», μπορεί έτσι να συγκαλυφτεί και τυχόν παρενόχληση;… «ναι, ίσως πει κάποιος ‘έπιασα λάθος μηνύματα», απαντά η Μαγδαλένα. «Πάντα πρέπει να θέτουμε όλες και όλοι στο μυαλό μας συχνά το ερώτημα αν υπάρχει έντονη σχέση εξουσίας, αν υπάρχει ανισότητα, μήπως εκμεταλλεύομαι τη θέση μου, «ξέρω ότι αυτό μπορεί να ακούγεται κάπως, αλλά πρέπει να το κάνουμε». Όλα αυτά τονίζει η Μαγδαλένα ότι είναι ζητήματα παιδείας, καλλιέργειας και ήθους, «πρέπει να βάζουμε σε λειτουργία έναν ισχυρό ηθικό κώδικα, ειδικά σε έναν χώρο όπως το θέατρο, που έχει αυτές τις ιδιαιτερότητες».
Το 2018, στον απόηχο του κινήματος #metoo, η Μαγδαλένα είχε σκηνοθετήσει το έργο του Σαίξπηρ «Με το ίδιο μέτρο», στο οποίο μια κοπέλα καταγγέλλει στο δικαστήριο ότι κακοποιήθηκε σεξουαλικά από έναν άρχοντα, αλλά το σύστημα τον αθωώνει… Στη φωτογραφία η Έλενα Καλλινίκου.
Ο συστημικός σεξισμός
Ένα άλλο κομμάτι που έθιξε η Μαγδαλένα Ζήρα είναι ότι η σεξουαλική παρενόχληση σε κάθε εργασιακό χώρο και φυσικά στο θέατρο είναι κομμάτι ενός ευρύτερου φάσματος που έχει να κάνει με τον συστημικό σεξισμό. Δηλαδή η παρενόχληση είναι ένα στάδιο, που έρχεται μετά από άλλα, όπως το άσχημο περιβάλλον εργασίας, οι διακρίσεις, το bullying, η ανισότητα λόγω φύλου και επισημαίνει: «Η δική μου εμπειρία περιλαμβάνει περισσότερο τα παραπάνω, παρά μια σωματική παραβίαση, και νομίζω ότι αυτό έχει να κάνει με τη θέση μου ως σκηνοθέτριας, αφού είμαι κατά κάποιο τρόπο πιο προστατευμένη σε σχέση με τις ηθοποιούς, διότι έχω μεγαλύτερο έλεγχο στο περιβάλλον και στους όρους εργασίας μου».
Η Μαγδαλένα τονίζει ιδιαίτερα και την κατεστημένη κοινωνική συμπεριφορά… «πολλές φορές περνάει η ιδέα ότι δεν ήταν και τίποτα, ήταν μόνο ένα φλερτ»… βέβαια, όπως επισημαίνει, σχεδόν κάθε γυναίκα θα επιβεβαιώσει πως έχει βιώσει σεξουαλική παρενόχληση, από πολύ μικρή ηλικία, σε διαφορετικές εκφάνσεις και σε οποιοδήποτε περιβάλλον: «Οπότε, όταν θα σου συμβεί και ως ενήλικας, είναι πιθανόν να μην ξέρεις πώς να αντιδράσεις. Χρειάζεται εγρήγορση, επιμόρφωση, μια ανοικτή αντιμετώπιση από την κοινωνία».
Η απάντηση της Μαγδαλένας στο ερώτημα που τίθεται από πολλούς «Γιατί τώρα;» είναι ότι μερικές φορές μια γυναίκα δεν ξέρει πώς να το ορίσει και να το αντιμετωπίσει και τη ρωτώ πόσο εύκολο είναι μία γυναίκα να καταγγείλει περιστατικά παρενόχλησης ή και κακοποίησης στον χώρο των παραστατικών τεχνών και η απάντησή της αποστομωτική: «Καμία δεν θα μιλήσει, δεν υπάρχει –ακόμα– ασφαλές περιβάλλον» και συνεχίζει «κάποιες παραστάσεις της ΣΕΖΟΝ, όπως ‘Η Ιστορία της,’ που ανέφερες πιο πριν, ήταν συχνά καταλυτικές για να μας εκμυστηρευθούν συμβάντα σεξουαλικής παρενόχλησης συνάδελφοι, ακόμα και μέλη του κοινού –το θέατρο έχει αυτή την ικανότητα, να δημιουργεί συλλογικότητα, να προσδίδει οικουμενικότητα στην ατομική εμπειρία– αλλά έμεινε μέχρι εκεί, επειδή δεν υπάρχει η οδός για να αντιμετωπιστούν τέτοια ζητήματα, ενώ παράλληλα υπάρχουν επαγγελματικές σχέσεις εξουσίας. Συνήθως λύνονται «εσωτερικά» και σιωπηλά, με αλληλοστήριξη των γυναικών μεταξύ τους. Με αυτό τον τρόπο εγώ προσωπικά έχω μάθει για τέτοια περιστατικά, γιατί οι γυναίκες προσπαθούν να βρουν μεταξύ τους τρόπους επούλωσης του τραύματος, αφού δεν υπάρχει άλλος τρόπος αντιμετώπισης των φαινομένων.
Η Κύπρος έχει πολλές αντιστάσεις στο να δει το πρόβλημα της σεξουαλικής παρενόχλησης και συνεχίζει λέγοντάς μου πως ο θεσμός «ΣΕΖΟΝ Γυναίκες» πήρε ένα ρίσκο, δηλώνοντας ξεκάθαρα ότι υπάρχει σεξισμός στο επάγγελμα, υπήρξαν κάποιες αντιδράσεις από άτομα του περιβάλλοντός μας, τα οποία απορούσαν γιατί ασχολούμαστε με αυτά τα θέματα ή μας συμβούλευαν να μην είμαστε υπερβολικά ‘πολεμικές’. Σε κάποια άτομα του χώρου προκαλέσαμε και εκνευρισμό επειδή δεν είμαστε ‘ευχαριστημένες’ με το πώς εξελίσσονται επαγγελματικά τα πράγματα για τις γυναίκες. Είναι δύσκολο να παραδεχτείς μια ανισότητα, γιατί συχνά αυτό συχνά σημαίνει ότι πρέπει να αναλάβεις και την ευθύνη. Άρα, αν εμείς, η ΣΕΖΟΝ Γυναίκες, από την κάπως ασφαλή θέση του οργανισμού μας, προκαλέσαμε αντιδράσεις, επειδή απλώς αναφέραμε τον σεξισμό στους επαγγελματικούς όρους, πώς να νιώσει άνετα μια γυναίκα ηθοποιός που νιώθει ότι η σεξουαλική παρενόχληση είναι μέρος της κουλτούρας, και ζει συνεχώς σε αβεβαιότητα επαγγελματική, να καταγγείλει τέτοιες συμπεριφορές, αφού αποδεδειγμένα αυτό μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες για την ίδια; Και τονίζει ξανά ότι οι ανισότητες και ο συστημικός σεξισμός είναι στην ίδια γκάμα συμπεριφορών που μπορούν να οδηγήσουν στη σεξουαλική παρενόχληση.
Η διαπαιδαγώγηση για να εξαλειφθούν φαινόμενα όπως η σεξουαλική παρενόχληση ή και κακοποίηση, ο σεξισμός κ.λπ., καταλήγει η Μαγδαλένα, θα πρέπει να γίνει από πάνω προς τα κάτω. Περιμένουμε από τις γυναίκες να είναι «ηρωίδες», αλλά αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει στον χώρο μας το κατάλληλο περιβάλλον για να νιώσει μια γυναίκα ότι μπορεί να μιλήσει.
