Απογυμνώνουμε τον μύθο

Ο Παναγιώτης Βελιανίτης συνθέτει την πρωτότυπη μουσική για την παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου «Ορέστεια» του Αισχύλου, σε σκηνοθεσία Θεόδωρου Τερζόπουλου, τη μοναδική σωζόμενη τριλογία αρχαίου δράματος. Για το πώς δημιουργεί τους μουσικούς του τόπους ο κ. Βελιανίτης μίλησε στην «Κ», λέγοντας για την περίπτωση της «Ορέστειας»: «Δεν μπορώ να θεωρήσω ότι υπάρχει η μουσική και η παράσταση. Όπως δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει η Αθηνά και η Ορέστεια. Όπως δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ο Ορέστης και η Ηλέκτρα και η Ορέστεια. Όπως είναι άρρητα συνδεδεμένα τα δύο πράγματα, ο ρόλος του ηθοποιού με την τραγωδία, έτσι και η μουσική, δεν μπορεί να είναι κάτι ξεχωριστό».

–Σ’ ένα άρθρο σας στο περιοδικό Χάρτη αναφέρετε ότι η μουσική σας κάθε φορά καθορίζεται με κάποιον τρόπο από τη φιλοσοφική βάση. Ποια είναι αυτή η βάση στην «Ορέστεια» που σκηνοθετεί ο Θεόδωρος Τερζόπουλος;

–Να σας πω ότι με τον Θεόδωρο είμαστε 34 χρόνια μαζί, από το 1990 και υπάρχει σχεδόν μια κοινή αντιμετώπιση του εκάστοτε μύθου, είτε μιλάμε για τραγωδία είτε για οποιοδήποτε θεατρικό έργο. Ο κάθε μύθος είναι σαν ένας καρπός, δηλαδή έχει τη σάρκα έχει και τον πυρήνα του. Η σάρκα θα μπορούσε να παραλληλιστεί μάλλον με την επικαιρότητα της εποχής, όταν έγραφε δηλαδή ο συγγραφέας. Ο ίδιος ο συγγραφέας, όμως, περικλείει μέσα από τα γεγονότα, όπως τα περιγράφει, και τον πυρήνα, που είναι ουσιαστικά η ουσία των πραγμάτων. Εμείς, λοιπόν, πρέπει να απογυμνώσουμε τον μύθο από τη σάρκα του, να φτάσουμε στον πυρήνα, να τον φυτέψουμε, ώστε να βγει κάτι σημερινό. Ουσιαστικά κάνουμε μια παλινδρόμηση. Πηγαίνουμε στο παρελθόν, απογυμνώνουμε τον μύθο από την τότε επικαιρότητά του, και προσπαθούμε να βγάλουμε το πώς αυτός ο μύθος μπορεί να επικαιροποιηθεί στις μέρες μας πλέον. Τώρα, σε αυτό το μονοπάτι οδηγείται και η ίδια η μουσική. Καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης υπάρχει ένα νήμα, ένα ηχητικό νήμα, το οποίο διατρέχει όλα τα γεγονότα, είτε είναι ένα επεισόδιο, χορικό, οποιαδήποτε δράση της τριλογίας, ουσιαστικά διαπερνάται από αυτό το ηχητικό μήνυμα, το οποίο είναι κάποιοι χθόνιοι ήχοι, κάποιοι υπόκωφοι ήχοι, σαν να λέμε ότι υπάρχει ένας χθόνιος αντίλαλος. Αυτό, λοιπόν, έχει δύο θα έλεγα εγώ, όψεις. Η μία όψη είναι η συνειδητή που μπορούμε να το εκλογικεύσουμε ως κάτι τέτοιο. Η άλλη είναι η λειτουργία που συντελεί ασυνείδητα στο να συντονίσει όλους τους ηθοποιούς πάνω σε μία συχνότητα. Άθελά τους οι ηθοποιοί έχοντας αυτό συνέχεια κάτω από τα λόγια τους, κάτω από την κίνησή τους, ασυνείδητα συντονίζονται με αυτό. Αυτό Λοιπόν, λειτουργεί στο να δημιουργήσει δημιουργηθεί ένας παλμός, χθόνιος παλμός, ο οποίος μας βοηθάει να κάνουμε αυτή την εμβύθιση σε αυτό που λέμε στον πυρήνα του μύθου, για να μπορέσουμε πλέον τον λόγο να τον εκφέρουμε στο σήμερα. Αυτό είναι το πρώτο σκέλος. Το δεύτερο σκέλος είναι η μουσική η οποία αναδύεται και αυτή με τον τρόπο της μέσα από αυτό το νήμα στις εκάστοτε δράσεις, είτε είναι η εμφάνιση του Αγαμέμνονα, είτε είναι η εμφάνιση του Αίγισθου, είτε μπορεί να εκφραστεί με ένα μοιρολόι.

–Αρα δεν έχει τριχοτομηθεί η μουσική επένδυση αναλόγως των τριών κειμένων ή τα διατρέχει μια ενιαία γραμμή. Αλλά νομίζω μου έχετε απαντήσει.

–Υπάρχει η αντιμετώπιση της Ορέστειας είναι ως ένα πράγμα, όχι ως τριλογία, το οποίο περνάει από διάφορες φάσεις και όπως σας είπα διατρέχεται από όλο αυτό το χθόνιο πράγμα, από αυτή τη χθόνια ηχητική κατασκευή.

Υπάρχει ένας συνεχής διάλογος με τον ηθοποιό

–Η μέθοδος του Θεόδωρου Τερζόπουλου, αυτή η περίφημη μέθοδός του, εσάς σας επηρεάζει με κάποιον τρόπο, εμπνέεστε από αυτή τη μέθοδο;

–Εννοείται. Υπάρχει ένας συνεχής διάλογος με τον ηθοποιό. Ο ηθοποιός είναι ένα διάμεσο, δεν είναι μία ύπαρξη, ένας άνθρωπος εκείνη τη στιγμή. Είναι ένα διάμεσο, είναι ένα ηχητικό και σωματικό όργανο το οποίο εκφέρει μεν τον λόγο, αλλά ο λόγος έτσι όπως εκφέρεται, μαζί με τις αναπνοές, με τον τρόπο δηλαδή που αναπνέουν τα παιδιά. Κυρίως ο χορός, γιατί νομίζω ότι ο πυρήνας, όπως θα δείτε και σε αυτή την τραγωδία, είναι ο χορός. Σαφώς και δεν με αφήνει αδιάφορο. Υπάρχει μια συνεχής διάδραση με τους ηθοποιούς. Ακόμα και το πώς αναπνέουν. Εμένα με καθοδηγούν στο πώς θα δημιουργήσω αυτό το υπόβαθρο. Αλλά και αυτό το υπόβαθρο, όπως σας είπα, βοηθάει τα παιδιά στο να συντονιστούν και να δημιουργήσουν μια ομοιογενή αντίδραση στα πράγματα.

–Άρα η μουσική που εσείς δημιουργείτε, το ηχοτοπίο το οποίο εσείς δημιουργείτε έρχεται σε απόλυτη συνάφεια και σύνδεση με το σώμα, τον λόγο...

–Εννοείται. Γι’ αυτό και δεν θεωρώ τη μουσική ως κάτι ξεχωριστό της παράστασης. Δηλαδή δεν μπορώ να θεωρήσω ότι υπάρχει η μουσική και η παράσταση. Όπως δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει η Αθηνά και η Ορέστεια. Όπως δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ο Ορέστης και η Ηλέκτρα και η Ορέστεια. Όπως είναι άρρητα συνδεδεμένα τα δύο πράγματα, ο ρόλος του ηθοποιού με την τραγωδία, έτσι και η μουσική, δεν μπορεί να είναι κάτι ξεχωριστό. Πολλοί μου λένε πολλές φορές, να ακούσω τη μουσική. Και τους λέω για να ακούσετε τη μουσική πρέπει να δείτε την παράσταση. Γιατί η μουσική δεν είναι μόνο η μουσική, που ακούμε ξεχωριστά, είναι και οι ανάσες των ηθοποιών, είναι και ο λόγος, είναι όλο. Είναι μια ολιστική αντίληψη που έχει αναπτυχθεί με τη μέθοδο του Θεόδωρου.

–Πάνω σε αυτό κε Βελιανίτη, εσείς όταν αναλαμβάνετε να δημιουργήσετε μία μουσική σε μία παράσταση, ποια είναι η πρώτη φλόγα, αυτό το πρώτο που σας κινητοποιεί, που πυροδοτεί την πρώτη ιδέα;

–Είναι σαφώς ο μύθος. Είναι ο μύθος και είναι και όπως σας είπα η από κοινού με τον Θεόδωρο αναζήτηση του πυρήνα. Να φτάσουμε στον πυρήνα, να απογυμνώσουμε τα πάντα. Φανταστείτε ότι για αυτή τη μουσική που θα ακούσετε στις 3-3,5 ώρες που είναι η παράσταση και που σε αυτήν ειδικά την παράσταση σχεδόν το 90% έχει από κάτω μία ηχητική υπόσταση. Δημιουργήθηκε ηχητικό υλικό για οκτώ ώρες, άλλο απορρίψαμε, άλλο μετατρέψαμε με τον Θεόδωρο, το αναπτύξαμε, το χαλάσαμε, το διαλύσαμε. Όλα αυτά ήταν αναγκαία για να φτάσουμε στην τέλεια οικονομία όπως εμείς τη θεωρούμε της παράστασης. Να μην υπάρχει φλυαρία, να είναι δηλαδή οικονομία, να είναι ο απόλυτος μινιμαλισμός. Ο μακαρίτης ο Γιάννης Χρήστου ο συνθέτης έλεγε ότι η διακόσμηση είναι η πόρνη των τεχνών. Και προσπαθούμε με αυτόν τον τρόπο να αποφύγουμε οτιδήποτε περισσεύει, οτιδήποτε μάς οδηγεί σε μία... διακόσμηση, όσο περίτεχνη και όμορφη να είναι αυτή. Είναι και πειρασμός, ξέρετε πολλές φορές. Αλλά πολλές φορές ωραία πράγματα, που λέμε τι ωραίο που είναι αυτό, σε ένα πρώτο άκουσμα με τον Θεόδωρο, μετά το απορρίπτουμε και οι δύο γιατί δεν μας κάνει. Όσο ωραίο και να είναι, όσο και ταιριαστό να φαίνεται… λίγο να ψευτίζει, λίγο να θεατρινίζει, πρέπει να πεταχτεί. Πρέπει να μείνουμε απόλυτοι, αφοσιωμένοι στον πυρήνα του μύθου μας.

–Έχετε μπει ποτέ στον πειρασμό να αναβιώσετε ήχους της αρχαίας ελληνικής μουσικής ή να πάτε λίγο πιο παραδοσιακά με τέτοιου είδους ήχους;

–Η αρχαιοελληνική μουσική, η αναβίωση της, βρίσκεται ακόμα ούτως ή άλλως σε θεωρητικό επίπεδο. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν προσπαθήσει να ξαναφτιάξουν τα αρχαία μουσικά όργανα, την κίθαρη, τη λύρα, όλα αυτά τον αυλό, τον δίαυλο. Όμως όλο αυτό, κατ’ εμένα δεν έχει κάποιο νόημα. Δηλαδή η αναβίωση των πραγμάτων κάπως ψευτίζει. Δηλαδή μας φέρνει σε κάτι που προδίδουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Γιατί ούτε σήμερα μιλάμε αρχαία ελληνικά. Δηλαδή θα ήταν σαν να μου λέτε να αρχίσει ο Θεόδωρος να χρησιμοποιεί αποκλειστικά και μόνο το αρχαίο ελληνικό κείμενο. Βέβαια, υπάρχει η παράδοση, η οποία εγκλείει μέσα στο DNA της, ας το πούμε έτσι, μια παράδοση, που πιστεύω ότι πολλές φορές έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Ένα ηπειρώτικο μοιρολόι, που θα ακούσετε στην παράσταση. Ένα άλλο τραγούδι... Εάν και αυτό θεωρηθεί αναγκαίο, βεβαίως και θα χρησιμοποιηθεί. Αλλά επ’ ουδενί δεν χρησιμοποιείται ως φολκλόρ. Δηλαδή οτιδήποτε κατ’ εμέ θα χρησιμοποιείτο κατ’ αυτόν τον τρόπο θα ήταν μια προδοσία σε αυτό το ίδιο.

–Άρα οποιαδήποτε μουσική υφή, οποιαδήποτε μουσική δημιουργία υπάρχει είναι οργανικά δεμένο με αυτό, με το όραμα του σκηνοθέτη, με τον πυρήνα του έργου…;

–Ακριβώς. Να σας πω εδώ πως σε μία μουσική υπάρχουν δύο στοιχεία, το ύφος και το ήθος. Συχνά το ύφος και το ήθος συνδέονται, αλλά αν κάποιος προσπαθήσει να μιμηθεί το ύφος, αγνοώντας το ήθος, τότε το μόνο που θα κάνει θα είναι μία ας το πούμε προσέγγιση εντελώς ακαδημαϊκή, στεγνή, η οποία δεν έχει και κανένα λειτουργικό νόημα στην τέχνη. Ακούω ας πούμε ανθρώπους που είναι και πολύ γνωστοί καλλιτέχνες να παίζουν καταπληκτική π.χ. κρητική λύρα, ή κεμεντζέ, ποντιακή λύρα, και λέω τι ωραία. Και ακούω έναν λυράρη Κρητικό, ο οποίος έχει μάθει με την ακοή του να μιμείται μέσα από την παράδοση που του φέρνει ο γηραιότερος και πάει λέγοντας και να μην παίζει και τόσο τελεία, ούτε να έχει τόσο ωραίο ήχο. Έχει όμως μια αυθεντικότητα που σε συναρπάζει. Σε αντίθεση με τον άλλον που λες, εντάξει ο άνθρωπος έχει μελετήσει πάρα πολύ, του βγάζω το καπέλο, αλλά όμως δεν παύει να είναι μια μίμηση. Οπότε λοιπόν σέβεται το ήθος, γιατί αυτό λέμε ήθος, το ήθος δεν έχει να κάνει με την αρτιότητα του ύφους. Έχει να κάνει με κάτι πολύ πιο βαθύ. Και με τον Θεόδωρο προσπαθούμε πολλές φορές να αγγίξουμε το ήθος, το οποίο και με τη σειρά του εκλύεται μέσα, όπως σας είπα, από τον πυρήνα του μύθου.

–Ποιος είναι κανένας ο πυρήνας του μύθου της ορέστειας;

–Η «Ορέστεια» θα μπορούσε να είναι ένας μύθος ο οποίος διατρέχει το ασυνείδητο ενός και μόνο ανθρώπου. Δηλαδή όταν στην Επίδαυρο 9.500-10.000 άνθρωποι είδαν αυτή την παράσταση υπήρχαν ταυτόχρονα 9.500-10.000 διαφορετικές απόψεις για το ίδιο έργο. Οπότε ο στόχος είναι ο θεατής ο ακροατής ο θεατής το κοινό να μπορέσει να φτάσει μέσα στον ίδιο τον πυρήνα τον δικό του. Εκεί είναι ο στόχος, να μπορεί ο κάθε άνθρωπος να καταλάβει όχι αυτό που βλέπει αλλά πώς αυτό που βλέπει επιδρά μέσα του.

–Άρα ουσιαστικά να κάνει και τη δική του ανάγνωση…

–Ακριβώς τη δική του ανάγνωση και αν θέλετε πολλές φορές και τη δική του ανάλυση.

«Εμείς, λοιπόν, πρέπει να απογυμνώσουμε τον μύθο από τη σάρκα του, να φτάσουμε στον πυρήνα, να τον φυτέψουμε, ώστε να βγει κάτι σημερινό. Ουσιαστικά κάνουμε μια παλινδρόμηση».

Πληροφορίες:

«Ορέστεια» του Αισχύλου, σε σκηνοθεσία Θεόδωρου Τερζόπουλου. Παρασκευή, 2 και Σάββατο, 3 Αυγούστου, Αρχαίο Θέατρο Κουρίου, ώρα 9:00 μ.μ.