Kathimerini.gr
Της ΤΖΙΝΑΣ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ
Η in situ εγκατάσταση ήχου και φωτός της καλλιτεχνικής ομάδας ExperiensS, που αποτελεί μεταφορά των περίφημων «Πολύτοπων» του συνθέτη, είναι το αποκορύφωμα της έκθεσης «Revolutions Xenakis» που φιλοξενήθηκε στη Cité de la Musique στο Παρίσι, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση ενός από τους σημαντικότερους συνθέτες αλλά και αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα. Με μια περιοδικότητα εικοσαλέπτου, φωτεινά στίγματα σε αυστηρό κάνναβο πάλλονται ρυθμικά στην οροφή, αναβοσβήνουν –άλλοτε χωρίς προφανές μοτίβο και άλλοτε βγαλμένα από πολυπαραγοντική εξίσωση– σκαρφίζοντας νεφελώματα και γαλαξίες. Λαμπερά σύννεφα αστρικής σκόνης σε τέμπο γραφικών παραβολοειδών παραστάσεων.
Η κυματοειδής ηχητική μάζα διαστέλλεται και συστέλλεται παράγοντας ηχοτρόπια της «στοχαστικής» μουσικής του Ξενάκη. Ο ήχος –εκκεντρικός και διαυγής– αναμετριέται με το ρευστό φως, στροβιλίζεται στον χώρο και σφηνώνεται στον εγκέφαλο του θεατή/ακροατή ως μοναδική οπτικοακουστική εμπειρία. Φόρος τιμής στο υπερθέαμα «La Legende d’ Eer» που έλαβε χώρα το 1978 στο Παρίσι, στο «Διάτοπο», την εφήμερη κατασκευή σε σχέδια του ίδιου του Ξενάκη, μπροστά από το Κέντρο Πομπιντού.
Στην πρώτη γραμμή της πιο ριζοσπαστικής νεωτερικότητας, λάτρης της ελληνικής αρχαιότητας και του Πλάτωνα, «γεννημένος είκοσι πέντε αιώνες αργότερα», όπως θα πει. Πολυσχιδής και επαναστάτης. Συνθέτης, αρχιτέκτονας, μηχανικός, εμπνευστής της ηλεκτροακουστικής ψηφιακής μουσικής, αμφισβήτησε τις θεμελιώδεις αρχές των κύριων μεταπολεμικών μουσικών κινημάτων. Οραματίστηκε μεγαλόπνοα «βαγκνερικά» ου-τοπικά θεάματα. Τα 150 και πλέον έργα του βάζουν τα μαθηματικά σε πρώτο πλάνο, χρησιμοποιώντας ηχητικές μάζες ως πηγή ανήκουστων ηχοχρωμάτων. Εισάγει στις συνθέσεις του τη Θεωρία των Πιθανοτήτων και των Συνόλων, εμπλέκει τη θερμοδυναμική, τη Χρυσή Τομή και την Ακολουθία Φιμπονάτσι σε μια αέναη προσπάθεια για καινοτομία. Η κάθε σύνθεση καθορίζεται κατά την εκτέλεσή της. Χώρος και χρόνος τέμνονται εις το διηνεκές δημιουργώντας ψηφιακά έργα τέχνης.
Βρυξέλλες, 1958, μαζί με τον Λε Κορμπιζιέ. Εργάστηκε δώδεκα χρόνια πλάι στον σημαντικότερο αρχιτέκτονα του μοντερνισμού.
Η έκθεση, σε επιμέλεια της κόρης του Mάχης Ξενάκη και του Τιερί Μανιγκέ, σε εξαιρετική μουσειογραφική μελέτη του αρχιτέκτονα Ζαν-Μισέλ Βιλμό, αποτυπώνει άρτια την απεραντοσύνη του Ξενάκη. Πρωτότυπα έγγραφα και αρχειακά ντοκουμέντα από την ιδιωτική του συλλογή, προβολές σε οθόνες, αντικείμενα, φωτογραφίες, μακέτες, χειρόγραφα και παρτιτούρες. Ενας ηχητικός στροβιλισμός, μια περιπλάνηση με τα ακουστικά στα αυτιά, αναζητώντας το συμπαντικό ανήκουστο του Ξενάκη. Ενας καμπύλος χώρος με ανοίγματα-σχισμές που παραπέμπει στη Villa Mâche, το σπίτι που σχεδίασε για την κόρη του –ζωγράφο και γλύπτρια– και τον Γάλλο σύζυγό της, συνθέτη Φρανσουά-Μπερνάρ Μας, το 1966 στην Αμοργό, φιλοξενεί αντικείμενα του ατελιέ του. Οικογενειακές φωτογραφίες, γλυπτά, κοχύλια, μουσικά όργανα, ζωγραφικά έργα, ένα μαυροπίνακα με μαθηματικούς υπολογισμούς. Βιβλία. Εκτύπωση από το «Μεγάλο κύμα» του Χοκουσάι. Μια μακέτα του Διατόπου του Μπομπούρ.
Ελληνικής καταγωγής, ο Ιάννης Ξενάκης (1922-2001) γεννιέται στη Βραΐλα της Ρουμανίας. Η μητέρα του πεθαίνει νωρίς. Μεγαλώνει σε οικοτροφείο στις Σπέτσες.
Κατοχή, Αντίσταση, φυγή
Φοιτητής στην Αθήνα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κομμουνιστής, εντάσσεται στην Αντίσταση και στο ΚΚΕ. Συμμετέχει στα Δεκεμβριανά, όπου τραυματίζεται σοβαρά από θραύσμα αγγλικής οβίδας, χάνοντας το μάτι του. Η εμπειρία αυτή εγγράφεται στο πρόσωπό του και στοιχειώνει το έργο του. «Για μένα, η εκπληκτικότερη μουσική είναι αυτή των διαδηλώσεων που άκουσα στην Αθήνα», θα πει ο ίδιος. «Η ρυθμική σάρωση που μεταμορφώθηκε σε χαοτικό μείγμα ήχων και κραυγών, τραυματισμένοι και νεκροί σημαδεμένοι με όπλα, ριπές από σφαίρες, εκρήξεις, φώτα από πυρομαχικά που έμοιαζαν με πυροτεχνήματα. Αυτή η εξωπραγματική μουσική το καθιστούσε θέαμα. Ακόμη προσπαθώ να αναπαραγάγω τον ήχο που άκουσα όταν η σφαίρα χτύπησε στο πρόσωπό μου».
Η in situ εγκατάσταση ήχου και φωτός της καλλιτεχνικής ομάδας ExperiensS, που αποτελεί μεταφορά των περίφημων «Πολύτοπων» του Ξενάκη. [Φωτ: GIL LEFAUCONNIER]
Φοβούμενος την εξορία, δραπετεύει στην Ιταλία. Καταδικάζεται σε θάνατο για λιποταξία. Εξόριστος, το 1947 φτάνει στο Παρίσι. Με σπουδές πολιτικού μηχανικού στο ΕΜΠ, εργάζεται ως αρχιτέκτονας δώδεκα χρόνια πλάι στον Λε Κορμπιζιέ, τον σημαντικότερο αρχιτέκτονα του μοντερνισμού. Συμμετέχει στον σχεδιασμό των εμβληματικότερων έργων του: οικιστικό συγκρότημα Cité Radieuse στη Μασσαλία και στη Ναντ, Mονή Λα Τουρέτ, μητρόπολη Σαντιγκάρ στην Ινδία. Το 1958 σχεδιάζει το Παβίλιον Philips για τη Διεθνή Εκθεση Βρυξελλών, σημείο τομής στη μουσική του πορεία. Ο Λε Κορμπιζιέ οραματίζεται το Παβίλιον ως «ηλεκτρονικό ποίημα». Αναθέτει στον Εντγκάρ Βαρέζ τη μουσική, και ο Ξενάκης αναλαμβάνει –εκτός από την αρχιτεκτονική σύνθεση– τη δημιουργία ενός ηχητικού κομματιού 2,5 λεπτών, του Concret PH, που ακούγεται κατά την είσοδο και την έξοδο. Θα γίνει από τα επιδραστικότερα έργα στην ηλεκτρονική μουσική –ο πρώτος πειραματισμός μικροδομικής σύνθεσης–, θα γνωρίσει τεράστια επιτυχία και θα σημαίνει το τέλος της συνεργασίας του με τον εγωκεντρικό Λε Κορμπιζιέ.
Αρχιτέκτονας της μουσικής, μελετά τον ρυθμό, τις συμμετρίες, τις περιστροφές, τις διαφορετικές κατευθύνσεις, τις επαναλήψεις, τον όγκο που γεννιέται χωροχρονικά. Ο σχεδιασμός του ρυθμού της όψης των κυματοειδών υαλοπινάκων της Μονής Λα Τουρέτ εμπνέεται από την έρευνά του για τις διαφορετικές πυκνότητες μάζας ήχου στο έργο του «Μεταστάσεις».
Μαθητής του Ολιβιέ Μεσιάν (ηγετική μορφή του μουσικού κινήματος «Νέα Γαλλία»), πειραματίζεται με τη διάχυση του ήχου στον χώρο. Πολλαπλά ηχεία τοποθετούνται σε διαφορετικά σημεία. Οι μουσικοί βρίσκονται στο κέντρο και οι ακροατές ολόγυρα, ή το αντίθετο, ενώ συχνά παίζουν ενώ κινούνται. Η μουσική του οικοδομεί χώρους. «H αρχιτεκτονική είναι παγωμένη μουσική», θα πει ο Γκαίτε· και ο ίδιος: «Μια μουσική σε κίνηση». Με πολυπολιτισμική ματιά, κοίταξε προς την Αφρική και την Ασία. Συνέθεσε για τύμπανα και ξυλόφωνα. Το 1969, η «Περσέφασσα» παίζεται στα ερείπια της Περσέπολης στο Ιράν από έξι μουσικούς κρουστών γύρω από το κοινό.
Τα «Πολύτοπα» είναι τα πιο σημαντικά του έργα. Site specific πολυδιάστατα έργα, υπερθεάματα φωτός και ήχου: από το Μόντρεαλ (1967) και την Expo ’70 στην Οζάκα μέχρι το Φεστιβάλ Τέχνης του Σιράζ με το «Περσέπολις» στο Ιράν (1971). Το 1978 επιστρέφει στην Ελλάδα με το «Πολύτοπο των Μυκηνών». Εκεί, η τεχνολογία συναντά την αρχαιότητα και τη φύση. 40.000 θεατές παρακολούθησαν τη γη του Αγαμέμνονα να σείεται και να λάμπει μέσα από στρατιωτικούς προβολείς και έξι χιλιάδες αναμμένα κεριά κρεμασμένα στα κέρατα τριών χιλιάδων κατσικών που ανέβαιναν το βουνό. Ηλεκτρονικά φλας, λέιζερ, διασπορά και ένταση ήχου, κινήσεις ορχήστρας/θεατών, αρχιτεκτονική και μουσική γεννούν μια διαδραστική τέχνη που σε βυθίζει σε έναν ωκεανό ήχων και ψυχεδελικών συναισθημάτων.
H τεχνολογία
Ο Ξενάκης ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε ψηφιακά εργαλεία και υπολογιστή για να συνθέσει. Εφευρέτης του UPIC, του πρώτου συνθεσάιζερ ήχου γραφικών, μιας μηχανής με την οποία συνθέτεις μουσική χωρίς να έχεις ιδέα από νότες και αρμονίες. Τα σχέδιά σου μετατρέπονται σε μουσική.
Τέχνη και επιστήμη μπλέκονται στα έργα του. Δεν γράφει μελωδίες, διαλέγει ήχους. Χρησιμοποιεί μαθηματικούς υπολογισμούς και εξερευνά ρυθμούς. Απορρίπτει το κοινό λεξιλόγιο της μουσικής, επινοεί δικό του, χρησιμοποιεί μιλιμετρέ χαρτί. Οι παρτιτούρες του δεν είναι παρά σχέδια. Σύννεφα από φύκια στον ωκεανό. Γραμμές που τέμνονται στον χώρο και στον χρόνο, πολλαπλασιασμοί και διαιρέσεις, κλίμακες που απογειώνονται εκστατικά. Γραφήματα εμποτισμένα με χρώματα, αποχρώσεις του μπλε και του πράσινου, κίτρινο φόντο και φούξια σημειώσεις. Τα «μουσικά του διαγράμματα», όπως και τα αρχιτεκτονικά του σχέδια, είναι έργα τέχνης.
1980. Εμπνευστής της ηλεκτροακουστικής ψηφιακής μουσικής, αμφισβήτησε τις θεμελιώδεις αρχές των κύριων μεταπολεμικών μουσικών κινημάτων.
Συνοδοιπόρος των πολεοδομικών προβληματισμών της εποχής του, αναζητά την ουτοπία. Σχεδιάζει τις «Κοσμικές πόλεις», που υπερβαίνουν τα σύννεφα και φέρνουν τον άνθρωπο σε επαφή με τον ουρανό και τα αστέρια. Κοιτάζει προς το σύμπαν και συζητά για κλιματικά ρυθμιζόμενες πόλεις με υπερταχείες κατακόρυφες επικοινωνίες και καινοτόμα συστήματα ανακύκλωσης ήδη από το 1965.
Τον Μάη του ’68, πανό γράφει: «Κάτω ο Γκουνό! Ζήτω ο Ξενάκης!». Κάτω οι όπερες και τα σολφέζ, ζήτω η επανάσταση κατά της παράδοσης. Η μουσική του φαντάζει ακόμη έργο επιστημονικής φαντασίας. Ο συγχρονισμός του φωτός και του ήχου αποτέλεσε το λεξιλόγιο της τέκνο.
Αγάπησε εξίσου τη φύση και την τεχνολογία. Τη Μεσόγειο, τον ήχο της θάλασσας, τον ουρανό και τον ήλιο. Την Κορσική. Το ψάρεμα και το καγιάκ. Λάτρευε τα κύματα. Την εικόνα και τον ήχο τους. Εκστατικά βυθιζόταν μέσα τους. Το «Ωμέγα» είναι το τελευταίο του έργο. Ζήτησε οι στάχτες του να σκορπιστούν στη θάλασσα.
