Του Απόστολου Κουρουπάκη
Η Εθνική Συμμετοχή της Κύπρου στη φετινή 15η Διεθνή Έκθεση Performance Design and Space 2023 της Πράγας με επιμελήτρια την Μαρίνα Μαλένη, τη Μελίτα Κούτα στην καλλιτεχνική έρευνα και εικαστική εγκατάσταση και με τη συνεργασία του Χάρη Καυκαρίδη τιμήθηκε από τη Διεθνή Κριτική Επιτροπή διακεκριμένων ειδικών με τη σημαντικότερη διάκριση στο χώρο του σχεδιασμού των παραστατικών τεχνών, λαμβάνοντας το μεγάλο βραβείο Golden Triga για την εγκατάσταση «Spectators In A Ghost City». Το βραβείο παρέλαβε στην Πράγα εκ μέρους του ΘΟΚ η Πρόεδρος του Κυπριακού Κέντρου Σκηνογράφων, Αρχιτεκτόνων και Τεχνικών Θεάτρου Μαρίζα Παρτζίλη. Το Βραβείο Golden Triga, απονέμεται σε κάθε διοργάνωση σε μία επιλεγμένη εγκατάσταση στο πλαίσιο Εθνικών συμμετοχών. Τα βραβεία ταξιδεύουν σε πολλές ηπείρους του κόσμου, Ευρώπη, Ασία, Βόρεια και Νότια Αμερική. Η φετινή διοργάνωση του φεστιβάλ υποδέχθηκε σχεδόν εκατό δημιουργικές και επιμελητικές ομάδες από 59 χώρες και περιοχές στο πλαίσιο των δύο κύριων εκθέσεων- φιλοξενώντας περίπου 2.000 καλλιτέχνες.
Μαρινα Μαλένη, επιμελήτρια
Ρωτάω τη Μαρίνα Μαλένη, επιμελήτρια του κυπριακού περιπτέρου στην Πράγα, πώς αισθάνεται μετά τη διάκριση της χώρας στη φετινή Κουατριενάλε της Πράγας, με το Golden Triga: «Μία τεράστια τιμή για την Κύπρο, τους ανθρώπους του σχεδιασμού παραστασιακού χώρου, τον ΘΟΚ, την ομάδα μας» μου απαντά, και όπως μου εξηγεί το Golden Triga, έχει παραδοσιακά δοθεί σε μεγάλες χώρες, με ελάχιστες εξαιρέσεις, «σίγουρα, το γεγονός πως μίλησε στην καρδιά της Ευρώπης σε ανθρώπους από όλο τον κόσμο, και στους ειδικούς της Κριτικής Επιτροπής μας συγκινεί και μας γεμίζει χαρά, δέος και ευθύνη. Η αντίστροφη σκηνογραφία όπου ο χώρος της Αμμοχώστου και όλα όσα κουβαλά προκαλούν την ανάληψη ευθύνης του θεατή απέναντι στην ιστορία του χώρου και το τραύμα, και θέτουν πολλαπλά ερωτήματα που αφήνουν όμως και μια ακτίδα ελπίδας για το μέλλον». Ζητώ από τη Μαρίνα Μαλένη να με βάλει στο σκεπτικό της, πώς από τη θεματική της φετινής Κουατριενάλε «RARΕ» έφτασε στην ιδέα της εγκατάστασης «Spectators In A Ghost City»:
«Όταν ανακοινώθηκε η θεματική της φετινής Κουατριενάλε “RARΕ” και με δεδομένο πως ο σχεδιασμός χώρου έχει βγει έξω από τα στενά πλαίσια της σκηνής, αναλογίστηκα το πώς ένας πραγματικός, υπάρχων χώρος ορίζει τη δραματουργία μιας νέας δημιουργίας ως αντίστροφη διαδικασία σκηνογραφίας. Και το φως που δίνει η ακαδημαϊκή προσέγγιση στην υποστήριξη σκηνογραφικών προτάσεων. Έτσι αποφάσισα για τη συμμετοχή μας στην PQ23 να μην ξεκινήσω, όπως είθισται, από σκηνογραφικές δουλειές που είχαν γίνει στην τετραετία που προηγήθηκε» λέει η επιμελήτρια Μαρίνα Μαλένη.
Για την ιδέα της κυπριακής συμμετοχής μάς λέει πως την επηρέασαν ιδιαίτερα:
• Η πόλη της Αμμοχώστου και όλα όσα είχα εισπράξει από τη συνεργασία μου με τον Γιάννη Τουμαζή, τους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα EMERGENCE που είχαμε παρουσιάσει στην προηγούμενη Κουατριενάλε και τη Σώσε Εσκιτζιάν,
• Οι παρεμβάσεις των συνέδρων στο εξαιρετικής σημασίας διεθνές συνέδριο Performance Design Futures που διοργανώσαμε με τη CYCSTAT στην Κύπρο και το Συμπόσιο Σκηνογραφίας στην Πράγα πέρυσι τον Μάιο, με τίτλο «Where are we?»
• Η ανάγκη να λάβουμε υπόψη σοβαρά τον χώρο που μας περιβάλλει και τα ζητήματα που προκύπτουν σε ό,τι αφορά τη βιωσιμότητα.
Όλα αυτά μαζί με τη θεματική και τις κατευθύνσεις που έδινε η καλλιτεχνική διευθύντρια της PQ23 Μαρκέτα Φαντοβά, με οδήγησαν στην απόφαση να εστιαστεί η συμμετοχή μας στην Πόλη της Αμμοχώστου και το πώς παίρνουμε θέση απέναντι σ’ αυτό τον χώρο. Εισήγηση που ενέκρινε το Δ.Σ. του ΘΟΚ το οποίο και ευχαριστώ, και την πρόεδρό του κ. Παπαφιλίππου για την εμπιστοσύνη να ασχοληθούμε με ένα τόσο δύσκολο θέμα. Αυτό και έθεσα ως πλαίσιο μετά στη Μελίτα Κούτα, που με την οξυδέρκεια, την εμπνευσμένη έρευνα και την επίσης σπάνια ματιά της, έδωσε το ευφυές αποτέλεσμα που είδε το κοινό και εκτίμησαν οι κριτές της Κουατριενάλε.
Η συνεργασία μας ως ένα είδος πολυθεματικής ομάδας που συζητούσε τα πάντα, και με τον Χάρη Καυκαρίδη που προστέθηκε μετά στην ομάδα (τεχνικός σύμβουλος/σκηνογράφος, καλλιτέχνις-ερευνήτρια/σκηνογράφος και θεατρολόγος/κοινωνιολόγος/επικοινωνιολόγος) μας έδωσε την ευκαιρία να δούμε σφαιρικά από πολλές απόψεις στο πώς ένας χώρος τραύματος μπορεί, να ιδωθεί στην πραγματική του διάσταση με μια ματιά στο μέλλον του. Θελήσαμε να διερευνήσουμε τη σπάνια ευκαιρία να δημιουργήσουμε γέφυρες ανάμεσα στην πόλη, στο δικαίωμα στη μνήμη, στη μάχη της ταυτότητας, του χώρου, πάντα μέσα από τη σκηνογραφική μεθοδολογία, μέσα από τα μάτια της τέχνης.
Πώς θα μπορούσαμε να φανταστούμε τον κόσμο και το θέατρο σε ένα κόσμο μετά την καραντίνα, ρωτούσε η PQ. Πώς θα μπορούσαμε να φανταστούμε ένα χώρο σαν την Αμμόχωστο, μετά την επί 46 χρόνια καταδίκη της σε έλλειψη ανθρώπινης παρουσίας, μέσα από τον χώρο και με σκηνογραφικούς όρους αναρωτηθήκαμε εμείς; Και μετά ήρθε το άνοιγμά της. Πώς ένας χώρος που είχε διψάσει για ανθρώπινη παρουσία παραβιάζεται ξανά από την είσοδο των ανθρώπων; Στόχος μας δεν ήταν να δώσουμε απαντήσεις, αλλά να θέσουμε ερωτήματα».
Ψήγματα εικόνων από την Αμμόχωστο, από το σήμερα αλλά και πριν από το 1974, πειραματικές γλυπτικές μακέτες εμπνευσμένες από την αστική υφή της πόλης, ακουστικά περιβάλλοντα και πρακτικές περφόρμανς χρησιμοποιήθηκαν για να συνδέσουν την Αμμόχωστο με τους επισκέπτες της PQ23.
Μελίτα Κούτα, Καλλιτεχνική έρευνα και εικαστική εγκατάσταση
Μιλώντας με τη Μελίτα Κούτα για το πώς μπορεί εικαστικά να αποδοθεί ένας τόπος τόσο φορτισμένος και παράξενα οικείος ή ακόμα και γεμάτος συνδηλώσεις εικαστικώ τω τρόπω και να συγκινήσει ένα κοινό που ελάχιστα ή και καθόλου τον γνωρίζει μου απαντά: «Πώς βλέπει ένας θεατής που επισκέπτεται την Prague Quadrennial of Performance Design and Space 2023 την εγκατάσταση της Κυπριακής συμμετοχής “Spectators in a Ghost City” που μιλούσε για την περίκλειστη πόλη της Αμμοχώστου; Πώς μπορεί να συνδεθεί, να κατανοήσει, να συναισθανθεί ένα τόπο και μια ιστορία που ενδεχομένως να μη γνωρίζει; Πηγαίνοντας στην Πράγα αυτά ήταν κάποια από τα βασικά ερωτήματα που θέλαμε απαντήσουμε».
Όπως μου περιγράφει η Μελίτα η έκθεση συγκεντρώνει τις εκπροσωπήσεις των Εθνικών Συμμετοχών και Περιφερειών (59 συνολικά) παρουσίασε μεγάλη ποικιλομορφία, τόσο όσο αφορά την εικαστική προσέγγιση, την καλλιτεχνική εκτέλεση όσο και την επιλογή θεματικής και σκεπτικού. Πολλές χώρες επέλεξαν μια χιουμοριστική, ψυχαγωγική διάθεση κατασκευάζοντας χώρους- δωμάτια όπου οι θεατές εισέρχονταν, ζωντανές δράσεις, ηχητικά τοπία και εγκαταστάσεις πολυμέσων. Άλλες έδωσαν ένα πολιτικό/ κοινωνικό στίγμα αναφερόμενες σε μια μετά – covid κοινωνία, σε θέματα εξουσίας και ταυτότητας. «Είχα την ευκαιρία να περάσω αρκετό χρόνο στον χώρο της έκθεσης και να παρατηρήσω αλλά και να συνομιλήσω με επισκέπτες από διάφορες χώρες, διαφορετικές ηλικίες και επαγγελματικές ιδιότητες που έβλεπαν την εγκατάστασή μας. Κατάλαβα, μάλλον επιβεβαίωσα, αυτό που σκεφτόμουν από την αρχή της σύλληψης της ιδέας, ότι δηλαδή κάποιες εικόνες είναι οικουμενικές και πως η τέχνη είναι μια παγκόσμια γλώσσα. Οι θεατές πρώτα έβλεπαν τα έργα (γλυπτικές μακέτες), σταματούσαν για να κοιτάξουν μέσα από τις τρύπες, παράθυρα, ανοίγματα τις εικόνες των βίντεο προβολών πιο μέσα. Υπήρχε μια πρώτη έλξη προς τα υλικά (η εικόνα του γυμνού τσιμέντου), την περίπλοκη κατασκευή και την επιθυμία να κρυφοκοιτάξουν μέσα. Τα αρχικά ερεθίσματα έδωσαν το στίγμα της εγκατάλειψης, του τραύματος, του παρελθόντος (μέσα από την αρχιτεκτονική προσέγγιση του μοντερνισμού, του αρχειακού βίντεο από τη δεκαετία του ’60) και του μη προσβάσιμου τόπου/ της απόστασης. Η μελαγχολική αλλά και ποιητική ατμόσφαιρα των εικόνων του έργου, έκαναν κάποιους από τους θεατές (σίγουρα όχι όλους) να σταματήσουν μια στιγμή μπροστά τους. Πολλοί θεατές (πριν καν διαβάσουν το κείμενό μας για την Αμμόχωστο που ήταν τοποθετημένο στον χώρο) μου είπαν ότι η εγκατάσταση τους θύμισε καταστάσεις από τους δικούς τους τόπους, όπου η βία της σύγκρουσης άφησε το σημάδι της. Άλλοι ένιωσαν το τραύμα του τόπου μέσα από δικές τους αναφορές οικονομικής εγκατάλειψης, ξενιτεμού, μετανάστευσης ακόμη και εγκλεισμού. Χαρακτηριστικά επισκέπτες και καλλιτέχνες από τον Λίβανο, την Αρμενία, τη Γεωργία που είχα την ευκαιρία να συνομιλήσω προσωπικά μαζί τους, αλλά και από Αγγλία, Γαλλία, Αμερική μου είπαν πως μέσα από την εικαστική γλώσσα της εγκατάστασης ένιωσαν κάτι πολύ προσωπικά κοντά τους, γνώριμο, δικό τους. Αυτό πιστεύω ήταν το βασικό “ξεκλείδωμα” του έργου, η δυνατότητα και δύναμη της εικαστικής γλώσσας να επικοινωνήσει νοηματικά και συναισθηματικά σε προσωπικό και οικουμενικό επίπεδο ταυτόχρονα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο καθένας μας κρύβει μια “Αμμόχωστο” μέσα του, όπου για τον καθένα η έννοια του τραύματος, της εγκατάλειψης, της μνήμης παίρνει διαφορετική μορφή.
Αυτή η πρώτη επαφή με το έργο, καλούσε τους θεατές να θέλουν να μάθουν περισσότερες πληροφορίες για την πρόταση και να διαβάσουν το κείμενο, το οποίο ήταν αναρτημένο σε μια ταμπέλα στον χώρο και μιλούσε για την Αμμόχωστο, καθώς και το κείμενο που περνούσε σαν βίντεο σε μια μικρή οθόνη και αναφερόταν στο περιεχόμενο των βίντεο μέσα στα γλυπτά. Κάποιοι γνώριζαν την ιστορία της Αμμοχώστου, αλλά αρκετοί ήταν εκείνοι που την άκουγαν για πρώτη φορά. Ένιωσα πως οι θεατές για να συνδεθούν, να νιώσουν ενσυναίσθηση με την ιστορία της Αμμοχώστου είχαν την ανάγκη να “φέρουν” το έργο πρώτα στα δικά τους βιώματα και αυτό έγινε γιατί το έργο “Spectators in a Ghost City” ήταν “ανοικτό” προς ανάγνωση. Κατάφερε μέσα από τη χρήση απλών μέσων, καθαρών γραμμών και εικόνων να μιλήσει για ένα τοπικό αλλά και οικουμενικό αφήγημα που είναι ταυτόχρονα διαχρονικό και επίκαιρο.
Όπως αναφέρει η κριτική επιτροπή στο σκεπτικό της βράβευσης, θα μπορούσε η Αμμόχωστος να αποτελέσει μια “σπάνια” ελπίδα για το μέλλον;». Το ευχόμαστε».
Ο Θεατρικός Οργανισμός συμμετείχε στην έκθεση της Κουαντριενάλε της Πράγας με την εγκατάσταση «Θεατές σε πόλη φάντασμα» σε καλλιτεχνική έρευνα και εικαστική εγκατάσταση της Μελίτας Κούτα, βασισμένη σε μια αρχική ιδέα της επιμελήτριας της κυπριακής συμμετοχής Μαρίνας Μαλένη, εμπνευσμένη από την καλλιτεχνική θεματική της PQ23, RARE και την περίκλειστη πόλη της Αμμοχώστου.
«Spectators In A Ghost City»
Τρεις πειραματικές μακέτες-γλυπτά, τοποθετημένες η καθεμία στον δικό της «πύργο παρατήρησης» λίγο ψηλότερα από το οπτικό πεδίο του επισκέπτη, καμωμένες από διάφορα υλικά και στοιχεία εμπνευσμένα από τα ερειπωμένα κτίρια της Αμμοχώστου. Δεν είναι ρεαλιστικές αρχιτεκτονικές μακέτες, αλλά γλυπτά, καλλιτεχνικά αντικείμενα που συνδυάζουν στοιχεία σε διάφορες κλίμακες, σε μια προσπάθεια να συλλάβουν την ουσία του χώρου σε σχέση με τον αστικισμό, την οικολογία, την υλικότητα). Οι επισκέπτες μπορούν μέσα από ανοίγματα να δουν στις μακέτες ένα συνδυασμό οπτικού και ηχητικού υλικού το οποίο προήλθε τόσο από την έρευνα σε υφιστάμενα αρχεία (Αρχείο του ΡΙΚ) αλλά και από καινούργια καλλιτεχνική δημιουργία της Μελίτας και του Πασκάλ. Τις μακέτες διατρέχει μία φωτεινή δοκός, που παραπέμπει στις φωτεινές πινακίδες που απομένουν στην Αμμόχωστο, να θυμίζουν τον ορίζοντά της τότε, τώρα και στο μέλλον.
Η επιμελητική ομάδα προτείνει τη χρήση σκηνογραφικών μεθόδων ως διαδικασίες σκέψης, εργαλεία προβληματισμού, πολιτικές πράξεις δράσεις, που δημιουργούν συσχετισμούς μεταξύ πραγματικών χώρων σύγκρουσης και καλλιτεχνικών πρακτικών.
Η ομάδα
Επιμελήτρια - αρχική ιδέα: Μαρίνα Μαλένη
Καλλιτεχνική έρευνα-Εικαστική Εγκατάσταση: Μελίτα Κούτα
Συνεργαζόμενος τεχνικός σύμβουλος: Χάρης Καυκαρίδης
Συνεργάτης τέχνης και τεχνολογίας για τα οπτικοακουστικά μέσα: Γιώργος Λάζογλου
Βίντεο απόδοσης των καλλιτεχνών: Pascal Caron και Μελίτα Κούτα
Γραφικός σχεδιασμός και σχεδιασμός ιστοσελίδας: Φίλιππος Βασιλειάδης
Τεχνική υποστήριξη στην Πράγα: Δώρος Τσολάκης
Τεχνική υποστήριξη στη Λευκωσία: Τεχνικές υπηρεσίες ΘΟΚ
Σκεπτικό βράβευσης
«Αυτό το εκλεπτυσμένο και πολυεπίπεδο έκθεμα δείχνει πώς η σκηνογραφία μπορεί να θέσει επιτακτικά ερωτήματα και να διαπραγματευτεί πάνω σε τοπικά θέματα μνήμης, απουσίας και παρουσίας που αντηχούν παγκοσμίως. Προσκαλεί αυτοκριτικά τους επισκέπτες να αμφισβητήσουν τη θέση τους ως θεατές πραγματικών ή αναπαραγόμενων τόπων συγκρούσεων και τραυμάτων. Παρακολουθώντας το παρελθόν, το παρόν και τα πιθανά μέλλοντα της τοποθεσίας μέσα από τα στενά τετράγωνα ανοίγματα των κτιρίων, το έκθεμα προκαλεί συναισθήματα αγωνίας, ενώ υποδηλώνει τη σπάνια δυνατότητα για ελπίδα».
