Του Απόστολου Κουρουπάκη
Την 1η Απριλίου 1955 αρχίζει ο Αγώνας της ΕΟΚΑ, της Εθνικής Οργανώσεως Κυπρίων Αγωνιστών, ένας Αγώνας που στόχευε στην Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, μετά την αποχώρηση των Βρετανών. Στις τάξεις της ΕΟΚΑ εντάχθηκαν χιλιάδες Κύπριοι και Κύπριες, που με σθένος πολέμησαν υπέρ της ελευθερίας και εναντίον των Βρετανών.
Δεκάδες ή και εκατοντάδες οι νεκροί σε ολόκληρη την Κύπρο... δεκάδες ή και εκατοντάδες τα μνημεία και τα ηρώα των πεσόντων σε μάχες, των δολοφονηθέντων σε αστυνομικούς σταθμούς σε ολόκληρη την Κύπρο ανεγέρθηκαν τη δεκαετία του 1960 και μετά. Σήματα επίσημα, λόγοι πρόσφοροι πολλοί εκφωνήθηκαν, μνημόσυνα ετελούντο ως η ορθόδοξη πίστη προστάζει... Αλλά ο χρόνος είναι πανδαμάτωρ, και η ροή της ιστορίας ασταμάτητη. Σήματα επίσημα, ηρώα, τάφοι... έπαψαν να υπάρχουν, χάθηκε το στίγμα τους... το καλοκαίρι του 1974, δεκατέσσερα χρόνια μετά την Ανεξαρτησία της η Κύπρος κολοβωνόταν, οι Αγώνες της ΕΟΚΑ έπεφταν στο κενό, έγιναν λόγοι κούφοι, και τα γοερά κλάματα των γυναικών και των ανδρών του 1955-1959 καλύφθηκαν από τους γόους του 1974...
Αναζητώντας τη μνήμη των τόπων λοιπόν βρήκαμε μεταξύ λίθων, πλίνθων και κεράμων ατάκτως ερριμμένων, κυριολεκτικά, τα σήματα ή τα σημάδια τους, των Νικόλα Γιάγκου από την Πάνω Ζώδεια, του Λουκά Ιατρού και του Σάββα Μ. Ζάνου από το Λευκόνοικο, του Στέλιου Μαυρομάτη από τον Λάρνακα της Λαπήθου, του Πρόδρομου Ξενοφώντος από το Αργάκι, του Νικολού Αργυρού από την Αφάνεια, του Πάτροκλου Α. Κόκκινου από τη Λύση, και του Χαράλαμπου Μιχαήλ από την Καλοψίδα. Όλοι τους άφησαν παρακαταθήκη βαριά στις οικογένειές τους, αλλά και στην Κύπρο για την οποία έδωσαν τη ζωή τους. Σήμερα, μετά από 60 και πλέον χρόνια από το ολοκληρωτικό δόσιμό τους στην ιδέα μιας ελεύθερης Κύπρου, ακόμα η μνήμη δεν έχει ξεθωριάσει, έστω και οι καιροί και οι τόποι δεν ήταν ευνοϊκοί και σήμερα «οι καιροί ου μενετοί».
Νικόλαος Π. Γιάγκου (1934-1958) – Πάνω Ζώδεια
Τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 1960 από τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και επί της στήλης του μνημείου αναγραφόταν «Νικόλαος Π. Γιάγκου. Βασανισθείς μέχρι θανάτου υπό των δυνάμεων ασφαλείας και ταφείς εις άγνωστον μέρος 9.10.1958 ετών 23. Ανηγέρθη δαπάναις Άνω και Κάτω Ζώδιας»
Στην Πάνω Ζώδεια, απέναντι από την εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ ο σημερινός παρατηρητικός επισκέπτης θα δει μια τσιμεντένια πλατφόρμα... εκεί έστεκε πριν από το 1974 το ηρώο του Νικόλα Γιάγκου, ο οποίος βασανίστηκε και πέθανε στον αστυνομικό σταθμό Λεύκας, τον Οκτώβριο του 1958.
Τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 1960 από τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και επί της στήλης του μνημείου αναγραφόταν «Νικόλαος Π. Γιάγκου. Βασανισθείς μέχρι θανάτου υπό των δυνάμεων ασφαλείας και ταφείς εις άγνωστον μέρος 9.10.1958 ετών 23. Ανηγέρθη δαπάναις Άνω και Κάτω Ζώδιας», όπως φαίνεται στο τεκμήριο που διασώζει ο «Ψηφιακός Ηρόδοτος». Στο τέλος του βίντεο ο πατέρας του απαγγέλει ποίημα «τούτον το ποίημα που θα πω έχει μεγάλη βάση και όποιος τ’ ακούσει μια φορά δε θε να το ξεχάσει. Κείνοι που να τ’ ακούσουνε, όσοι δεν σε γνωρίζουν, να σ’ αθθυμμούνται Νίκο μου και να σε μακαρίζουν»... αυτά ακούγονται μόνο στο εν λόγω βίντεο, με τον προβληματικό ήχο... Πλέον τίποτε δεν θυμίζει ότι εκεί κάποτε βρισκόταν ένα ηρώο...
Λουκάς Ιατρού (1937-1965) – Λευκόνοικο
«Τραυματισθείς εν Λευκονοίκω εν τη εκτελέσει εθνικού καθήκοντος κατά την 8.11.1955 / Απεβίωσεν την 28.4.1965».
Στο κοινοτικό κοιμητήριο του Λευκονοίκου, μεταξύ των πολλών, υπάρχει ακόμα ο τάφος του Λουκά Ιατρού, στις 7 Νοεμβρίου 1955, 18 χρονών τότε, έμεινε παράλυτος, έπεσε από ηλεκτρικό πάσαλο, όταν εμφανίστηκαν Άγγλοι στρατιώτες, στην προσπάθειά του να κρεμάσει ελληνική σημαία. Απεβίωσε τον Απρίλιο του 1965 και στην επιτύμβια επιγραφή διαβάζουμε: «Τραυματισθείς εν Λευκονοίκω εν τη εκτελέσει εθνικού καθήκοντος κατά την 8.11.1955 / Απεβίωσεν την 28.4.1965».
Σώζονται ακόμα στην επιτύμβια στήλη οι φωτογραφίες του, μαζί με το μπλε χρώμα της ελληνικής σημαίας «ΛΟΥΚΑΣ Σ. ΙΑΤΡΟΥ. ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΤΗΣ Ε.Ο.Κ.Α / ΕΤΩΝ 28».
Σάββας Μ. Ζάνου (1922-1958) – Λευκόνοικο
Σε κάποια άλλη γωνιά του κοιμητηρίου υπάρχει ο σταυρός που κάποτε έστεκε στο μνήμα του Σάββα Μ. Ζάνου, ο οποίος, όπως διαβάζουμε στον σταυρό δολοφονήθηκε «υπό Άγγλων» στις 6 Οκτωβρίου 1958, σε ηλικία 41 ετών.
Ο Τύπος της εποχής γράφει: «έτερος κάτοικος του Λευκονοίκου, ο Σάββας Ζάνος ηλικίας 40 ετών, έγγαμος και πατήρ τεσσάρων τέκνων, επυροβολήθη και εφονεύθη μετά την έκρηξην».
Πάτροκλος Α. Κοκκίνου (1937-1957) – Λύση
«Απέθανε Άριστα | Πάτροκλος Α. Κοκκίνου | εκ Λύσης ετών 20 | Πεσών υπέρ Πίστεως και Πατρίδος | την 20 Φεβρουαρίου 1957».
Ακριβώς δίπλα από τη μεγαλόπρεπη εκκλησία της Παναγίας της Λύσης, βρίσκεται το κοιμητήριο της κοινότητας. Εκεί, καλά κρυμμένος και με σχεδόν διαγραμμένη την επιγραφή, διά μαύρης μελάνης υπάρχει ακόμα ο τάφος του Πάτροκλου Α. Κόκκινου. Με μεγάλη δυσκολία διαβάζουμε: «[... ...] Απέθανε Άριστα | Πάτροκλος Α. Κοκκίνου | εκ Λύσης ετών 20 | Πεσών υπέρ Πίστεως και Πατρίδος | την 20 Φεβρουαρίου 1957». Ο Πάτροκλος Κόκκινος έπεσε μαχόμενος κοντά στο χωριό του, στις 10 Φεβρουαρίου 1957. Όπως διαβάζουμε σε εφημερίδα εποχής «Τρεις στρατιώται του πρώτου τάγματος του Συντάγματος Ρόγιαλ Λέστερσιαρ εφόνευσαν παρά το χωρίον Λύσην (Αμμοχώστου) κατόπιν 20λέπτου μάχης τον εκ του χωρίου τούτου 25ετη γεωργόν Πάτροκλον Ανδρέου Παναγή Κόκκινον [...].
Νικόλας Αργυρός (1923-1957) – Αφάνεια
Πλάι στην εκκλησία του Αγίου Αρτεμίου στην Αφάνεια βρίσκεται το μικρό κοιμητήριο του μεικτού χωριού Αφάνεια. Εκεί στο νότιο άκρο του υπάρχει ακόμα το μνήμα του οικοδόμου Νικόλα Αργυρό, μέλος της Επιτροπής Πόλης ΑΚΕΛ Αμμοχώστου και υπεύθυνος της Κομματικής Οργάνωσης Οικοδόμων. Ένας Άγγλος αξιωματικός τον πυροβόλησε και τον σκότωσε εν ψυχρώ έξω από το σινεμά του Χατζηχαμπή στο Βαρώσι, ο Νικόλας Αργυρός 35 ετών στις 15 Δεκεμβρίου 1957. Ο δολοφονηθείς ήταν επικεφαλής διαδήλωσης που είχε γίνει σχετικά με την απόφαση του ΟΗΕ για το Κυπριακό.
Στην ταφόπλακά του διαβάζουμε: «Φονευθείς υπό Άγγλου στρατιώτου | σε εθνική διαδήλωση της 15.12.1957 στο Βαρώσι».
Διαβάζουμε στον Τύπο: «Συνεπεία των πυροβολισμών ετραυματίσθη σοβαρώς εις την κεφαλήν ο Αργυρός Νικόλα, 32 ετών, κτίστης εξ Αφάνειας, έγγαμος και πατήρ τριών ανηλίκων τέκνων. Ούτος μετεφέρθη εις το νοσοκομείον όπου απέθανεν την 7 μ .μ.». και «μόλις εγνωσθη ο θάνατος του Αργυρού Νικόλα, οι κινηματογράφοι ανέστειλαν την λειτουργίαν των, οι λέσχαι και τα καφενεία έκλεισαν και εντός ολίγου τα Βαρώσια προσέλαβον ερημωθείσης πόλεως».
Στέλιος Μαυρομάτης (1932-1956) – Λάρνακας της Λαπήθου
Πλάι στον Άγιο Δημητριανό υπάρχει το οίκημα κάποιου συλλόγου του χωριού... και ακριβώς δίπλα υπάρχει η προτομή του Κεμάλ Ατατούρκ... Εκεί κάποτε έστεκε η προτομή του Στέλιου Μαυρομάτη... Στο έμπα του χωριού, κατεβαίνοντας από τον Πενταδάκτυλο, αν ψάξει κάποιος καλά μπορεί να βρει τις ταφόπλακες του Μαυρομάτη και της μητέρας του Ελένης. Η αδελφή του Μαρία τραυματίστηκε σοβαρά από πυροβολισμό στη σπονδυλική της στήλη από Άγγλο στρατιώτη το 1956, ευρισκόμενη στο σπίτι της. Καθηλώθηκε σε αναπηρικό αμαξίδιο για το υπόλοιπο της ζωής της.
Ο Στέλιος Μαυρομάτης συνελήφθη έπειτα από αποτυχημένη επίθεση εναντίον των Νόρμαλ Άλφρεντ (σμηνίας της Βασιλικής Αεροπορίας) και Λώρενς Λιθ (αεροπόρος της Βασιλικής Αεροπορίας), στην οδό Αγίου Παύλου στον Άγιο Δομέτιο. Φυλακίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στις 00:30 της 21ης Σεπτεμβρίου 1956, μαζί με τον Ανδρέα Παναγίδη και τον Μιχαήλ Κουτσόφτα. Τάφηκε στα Φυλακισμένα Μνήματα. Ωστόσο, στο κοιμητήριο της γενέτειράς του σχεδόν θρυμματισμένος υπάρχει ένας σταυρός, παρηγοριά των γονιών του. Διακρίνονται τα εξής «Στέλιος ΜΑΥ<ΡΟ>ΜΑΤΗΣ / ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΘ<ΕΙΣ> ΕΚ 9 1955/ ΕΤΩΝ 23»
Πρόδρομος Ξενοφώντος (1941-1958) – Αγριδάκι
«Πεσών υπέρ πιστεως και πατριδος εις Ζεφυρον / τη 12.11.1958 – ετων 19».
Στο καλά κρυμμένο κοιμητήριο του Αγριδακίου Κερύνειας, λίγο νοτιότερα από τον μεγαλοπρεπή ναό του Αγίου Χαραλάμπους, σώζεται ακόμα η ταφόπλακα του αγωνιστή της ΕΟΚΑ Πρόδρομου Ξενοφώντος. «Πεσών υπέρ πιστεως και πατριδος εις Ζεφυρον / τη 12.11.1958 – ετων 19». Μάλλον το ηρώο του θα υπήρχε εκεί που σήμερα υπάρχει η προτομή του Κεμάλ Ατατούρκ... Σύμφωνα με επίσημη ανακοίνωση που δημοσιεύτηκε στον Τύπο της εποχής «ενωρίς την πρωΐαν της σήμερον (χθες) [σ.σ. 12.11.1958] ο Πρόδρομος Ξενοφώντος επυροβολήθη εις τον Ζέφυρον και εφονεύθη υπό φρουρού καθ’ ον χρόνον απεπειράτο να διαφύγη εκ της κρατήσεώς του». Ο Πρόδρομος Ξενοφώντος είχε συλληφθεί για ανάκριση σχετικά με ενέργειες της ΕΟΚΑ. Από τη Λευκωσία έως το χωριό του η νεκρική πομπή ετιμάτο δεόντως. Μάλιστα, στον Λάρνακα της Λαπήθου, γειτονικό χωριό στο Αγριδάκι επικεφαλής των κατοίκων που υποδέχθηκαν τη σορό του ήταν η Μαρία Μαυρομάτη, αδελφή του Στέλιου Μαυρομάτη.
Χαράλαμπος Μιχαήλ (1938-1956) – Καλοψίδα
Στην ταφόπλακα διακρινόταν μόνο το «ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ / Η ΚΟΙΝΟΤΗΣ».
Αγαθή τύχη και με τη βοήθεια ενός Τουρκοκύπριου εντόπισα το κοιμητήριο της Καλοψίδας, το οποίο λίγες μόνο ώρες πριν είχε πάρει φωτιά... Κάπνιζε ακόμα ο χώρος... ωστόσο εντόπισα την ταφόπλακα, αφιερωμένη σε κάποιο τέκνο της Καλοψίδας. Στην ταφόπλακα διακρινόταν μόνο το «ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ / Η ΚΟΙΝΟΤΗΣ». Η περιήγηση στο χωριό ωστόσο ήταν ακόμη πιο αποκαλυπτική... έξω από το σχολικό κτήριο της Καλοψίδας ακόμα στέκει το ηρώο του Μιχαήλ, έστω και κολοβωμένο.
Έξω από το σχολικό κτήριο της Καλοψίδας ακόμα στέκει το ηρώο του Μιχαήλ, έστω και κολοβωμένο. Διαβάζουμε ακόμα: «ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΙΧΑΗΛ / ΠΕΣΩΝ 16.3.1956».
Σε αυτόν ήταν αφιερωμένη η ταφόπλακα δεν ήταν άλλο από τον μαθητή Χαράλαμπο Μιχαήλ Ο Χαράλαμπος Μιχαήλ Ματσάγγου σκοτώθηκε, σε ηλικία 18 ετών, στις 16 Μαρτίου 1956 στο χωριό του, από έκρηξη βόμβας. Στην Καλοψίδα έλαβαν χώρα σοβαρά επεισόδια τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1956.
