Κάθε χρόνο στην επέτειο της ιστορικής μάχης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο Στάλινγκραντ που αποτέλεσε την αρχή του τέλους των επιχειρήσεων των Ναζί στην Σοβιετική Ένωση, η πόλη Βόλγκογκραντ «αλλάζει» προσωρινά όνομα υιοθετώντας το – πάλαι ποτέ ένδοξο – τοπωνύμιο της, «Στάλινγκραντ», από την εποχή που ακόμα η Σοβιετική Ένωση ήταν κραταιά.
Στη διάρκεια, όμως, των φετινών εορτασμών οι αρχές δεν αρκέστηκαν μόνο σε αυτή την προσωρινή «αλλαγή» ονόματος. Αντίθετα προχώρησαν στην αποκάλυψη μιας προτομής του Ιωσήφ Στάλιν, την ώρα που στρατιώτες – φορώντας την ενδυμασία της μυστικής αστυνομίας – πραγματοποιούσαν παρέλαση.
Δημοσίευμα του Politico σχολιάζει τις εν λόγω κινήσεις σαν μια προσπάθεια της ρωσικής πλευράς να δώσει έμφαση στον «παραλληλισμό» μεταξύ της Ρωσίας του «τότε» και του «σήμερα», εν μέσω της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία που αυτές τις μέρες «κλείνει» έναν χρόνο.
Ενδεικτική είναι μια φράση της ομιλίας του προέδρου Πούτιν στο Βόλγκογκραντ στις 2 Φεβρουαρίου: «Απίστευτο, κι όμως αληθινό: απειλούμαστε ξανά από Γερμανικά Λέοπαρντ» είπε ο Ρώσος πρόεδρος συμπληρώνοντας με έμφαση πως «συνέχεια πρέπει να αποκρούουμε την επιθετικότητα της Δύσης».
Το δημοσίευμα του Politico εντοπίζει μια σειρά από ανακρίβειες στη δήλωση αυτή του προέδρου της Ρωσίας. Πρώτα από όλα η Ρωσία δεν πολεμά την Δύση, αλλά την Ουκρανία – χώρα στην οποία η ίδια η Ρωσία εισέβαλε. Δεύτερον τα Γερμανικά Λέοπαρντ χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1960 κι όχι νωρίτερα, ενώ δεν υπάρχει κανένα σχέδιο εισβολής τους στα ρωσικά εδάφη.
Στη διάρκεια των φετινών εορτασμών της μάχης του Στάλινγκραντ οι αρχές δεν αρκέστηκαν μόνο σε αυτή την προσωρινή «αλλαγή» ονόματος. Αντίθετα προχώρησαν στην αποκάλυψη μιας προτομής του Ιωσήφ Στάλιν, την ώρα που στρατιώτες – φορώντας την ενδυμασία της μυστικής αστυνομίας – πραγματοποιούσαν παρέλαση. (ASSOCIATED PRESS , Copyright: Sputnik / Saurce: Pool Sputnik Kremlin)
«Η γλώσσα της ιστορίας έχει αντικαταστήσει τη γλώσσα της πολιτικής»
Ο Ιβάν Κουρίλα, ιστορικός στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης δίνει τη δική του εξήγηση: «Η γλώσσα της ιστορίας έχει αντικαταστήσει τη γλώσσα της πολιτικής» λέει και εξηγεί πως αυτή η γλώσσα «χρησιμοποιείται έτσι ώστε ο ρωσικός λαός να καταλάβει απλοϊκά τι ακριβώς συμβαίνει».
Συνολικά, μπορεί κανείς να παρατηρήσει μια εμφανή τάση του Πούτιν να πυκνώνει τις αναφορές και τις επικλήσεις του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο – γνωστό ως τον «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο» για τους Ρώσους, έναν πόλεμο στη διάρκεια του οποίου έχασαν τη ζωή τους πάνω από 20 εκατομμύρια πολίτες της ΕΣΣΔ.
Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου τυχαία η επίκληση στη μάχη κατά του Χίτλερ και του ναζισμού, καθώς ακριβώς αυτή η ιστορική ανάμνηση αγγίζει άμεσα τη συλλογική ταυτότητα, αλλά και το συλλογικό τραύμα των Ρώσων. Κάπως έτσι, ο Πούτιν προσπαθεί να «κατατάξει» την Ρωσία στη «σωστή πλευρά της ιστορίας». Ο Κουρίλα σχολιάζει ότι μέσα από αυτό το αφήγημα, ο Πούτιν προσπαθεί να συνοψίσει τι είναι καλό και τι κακό, ποιος είναι σύμμαχος και φίλος και ποιος είναι ο εχθρός.
«Αποστρατιωτικοποίηση» και «αποναζιστοποίηση»
Γυρνώντας έναν χρόνο πίσω, στην ομιλία που ο Πούτιν ανακοίνωνε την επίθεση στην Ουκρανία εντοπίζουμε την ίδια ακριβώς ρητορική. Το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου του 2022 οι Ρώσοι πολίτες άκουσαν τον Ρώσο πρόεδρο να ανακοινώνει την «έναρξη μιας ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης» που στόχο έχει – σύμφωνα με τον Πούτιν – την «αποστρατιωτικοποίηση» και την «αποναζιστοποίηση» της Ουκρανίας.
Η Ταμάρα Έιντελμαν, ειδική σε ζητήματα ρωσικής προπαγάνδας, «αποκρυπτογραφεί» το αφήγημα Πούτιν λέγοντας πως η επίσημη «γραμμή» της Ρωσίας ήταν η ακόλουθη: «υπάρχουν φασίστες στην Ουκρανία κι εμείς θέλουμε να βοηθήσουμε τους πολίτες εκεί. Πολεμάμε, λοιπόν, για έναν ύψιστο και σπουδαίο στόχο». Οι Ρώσοι πολίτες, πάντως, μοιάζουν μπερδεμένοι.
Όταν, το ρωσικό site 7×7 είχε ρωτήσει έναν Ρώσο τι σημαίνει αποναζιστοποίηση, ο άνδρας έδωσε την εξής απάντηση: «Σεβασμός στους ανθρώπους διαφορετικών εθνοτήτων, σεβασμός στους ανθρώπους που μιλάνε άλλη γλώσσα, ισότητα ενώπιον του νόμου και ελευθερία του Τύπου». Ενώ στην ίδια ερώτηση ένας άλλος πολίτης έδωσε μια εντελώς διαφορετική απάντηση: «Το να καταστρέφεις όποιον δεν ακολουθεί μια “φυσιολογική”, ειρηνική ζωή».
Τουλάχιστον ο όρος «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» είχε από την αρχή πιο ξεκάθαρη σημασία. Πρόκειται για μια φράση που ταυτίζεται ευθέως με τη γρήγορη, επαγγελματική και στοχευμένη επίθεση.
Μια εβδομάδα μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία μια σειρά από νόμους της Ρωσίας τροποποιήθηκαν. Πλέον τιμωρούνταν όσοι θεωρούνταν ότι δυσφημούν τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις και όσοι διέδιδαν fake news. Ανάμεσα σε αυτά τα οποία η Μόσχα εξελάμβανε ως fake news ήταν και η χρήση της λέξης «πόλεμος» για να περιγραφεί η εισβολή στην Ουκρανία.
Οι εικόνες από το βομβαρδισμένο μαιευτήριο της Μαριούπολης και οι φωτογραφίες από σωρούς ανθρώπων στην Μπούχα απορρίπτονταν από το Κρεμλίνο ως «fake news» ή προπαγάνδα – εικόνα από την Μαριούπολη τον Μάρτιο του 2022 (φωτ: ASSOCIATED PRESS)
Ιστορικοί παραλληλισμοί
Βέβαια όσο περνούσε ο χρόνος και η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» μετατρεπόταν σε μια παρατεταμένη σύγκρουση, ο Πούτιν αναγκάστηκε σταδιακά να τροποποιήσει το κεντρικό του αφήγημα. Κι ενώ οι εικόνες από το βομβαρδισμένο μαιευτήριο της Μαριούπολης και οι φωτογραφίες από σωρούς ανθρώπων στην Μπούχα απορρίπτονταν από το Κρεμλίνο ως «fake news» ή προπαγάνδα, η Ρωσία είχε παραμερίσει ήδη μέχρι την άνοιξη τους όρους «αποστρατιωτικοποίηση» και «αποναζιστοποίηση» από τη δημόσια σφαίρα.
Η «γραμμή» της Ρωσίας άλλαξε με τις αναφορές ότι οι ΗΠΑ αναπτύσσουν βιολογικά όπλα στην Ουκρανία. Τον Οκτώβριο ο Πούτιν διακήρυξε, επίσης, ότι ένας από τους βασικούς σκοπούς του πολέμου είναι να παράσχει στους κατοίκους της Κριμαίας σταθερή υδροδότηση. Παρόλα αυτά οι παραπομπές του Πούτιν σε ιστορικές αναφορές δεν έπαψαν να αποτελούν κεντρική του επιλογή.
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος εξακολουθεί να αποτελεί την κύρια πηγή αναφορών του Ρώσου προέδρου, όμως οι ιστορικοί παραλληλισμοί του Πούτιν δεν περιορίζονται σε αυτή την ιστορική περίοδο. Τον Ιούνιο ο Πούτιν αναφέρθηκε στην εκστρατεία του Μεγάλου Πέτρου, ενώ σε μια εκδήλωση τον Οκτώβριο, δεν παρέλειψε να αναφερθεί στην Μεγάλη Αικατερίνη.
Ο Κουρίλα εξηγεί την στρατηγική του Πούτιν: «Κάθε τόσο μια άλλη ιστορία έρχεται στο προσκήνιο σαν να προσπαθούν να χαρτογραφήσουν τις αντιδράσεις και την απήχηση της εκάστοτε αναφοράς».
Ερμηνεύοντας έναν πόλεμο με ιστορικά «σύμβολα»
Η αναζήτηση ιστορικών παραλληλισμών δεν αφορά μόνο την ηγεσία της Ρωσίας, αλλά και τον λαό της χώρας. Ακόμα και υποστηρικτές του πολέμου προσπαθούν να δώσουν στον πόλεμο μια ιστορική τεκμηρίωση. «Κατά την άνοιξη και στις αρχές του καλοκαιριού υπήρξε μια προσπάθεια “σοβιετοποίησης” του πολέμου, με πολίτες να υψώνουν κόκκινες σημαίες, προσπαθώντας να κατανοήσουν την πραγματικότητα μέσα από αυτό το πρίσμα».
Όπως αναφέρει το δημοσίευμα του Politico, στην πόλη Σιζράν, μαθητές έκαναν «αναπαράσταση» της μάχης του Κουρσκ που έλαβε χώρα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πιο πρόσφατα φοιτητές Νομικής στην Αγία Πετρούπολη πήραν μέρος σε μια προσομοίωση των δικών της Νυρεμβέργης, με τις τοπικές αρχές να επαινούν αυτή την προσπάθεια ως «επίκαιρη».
Από την έναρξη της ρωσικής εισβολής, το Κρεμλίνο έχει προσπαθήσει να δώσει στις εχθροπραξίες τον χαρακτήρα μιας μάχης εναντίον των συμφερόντων της Δύσης, η οποία μέσω της Ουκρανίας «προσπαθεί να υπονομεύσει τη Ρωσία» – ένα αφήγημα που γιγαντώνεται όσο το Κρεμλίνο απαιτεί μεγαλύτερες θυσίες από τον λαό της Ρωσίας.
Ο Ντένις Βολκόφ, επικεφαλής του ανεξάρτητου κέντρου πολιτικών ερευνών Levada λέει πως «πολύ πριν τον Φεβρουάριο του 2022, οι Ρώσοι έλεγαν ότι εξωθούνται σε έναν πόλεμο με τη Δύση».
Αυτό το συναίσθημα, εξηγεί ο Βολκόφ, έχει αποκρυσταλλωθεί ήδη από τη δεκαετία του 1990 και τροφοδοτήθηκε από την απογοήτευση των Ρώσων για την περιορισμένη θέση της Ρωσίας μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. «Αυτό που παρατηρούμε σήμερα είναι η κορύφωση αυτού του αισθήματος δυσαρέσκειας και ανεκπλήρωτων οραμάτων, ειδικά στους πολίτες άνω των 50 ετών».
Έναν χρόνο μετά
Κλείνοντας έναν χρόνο πολέμου φαίνεται πως είναι αναγκαία η επικαιροποίηση του κυρίαρχου αφηγήματος για άλλη μια φορά. Η ιδέα του «πολέμου» πλέον δεν αποτελεί το ίδιο ταμπού, όπως ίσχυε πριν ένα χρόνο. Ο ΥΠΕΞ Σεργκέι Λαβρόφ, αλλά και ο ίδιος ο Πούτιν τον Δεκέμβρη, άλλωστε, έχουν χρησιμοποιήσει – εκ παραδρομής – τον όρο.
O βετεράνος στην προπαγάνδα Βλαντίμιρ Σολόβιοφ είχε πει στην εκπομπή του τον Γενάρη πως «πλέον απομακρυνόμαστε από την ειδική στρατιωτική επιχείρηση και οδηγούμαστε σε έναν “Ιερό Πόλεμο”».
Οι Ρώσοι περιμένουν πως ο πόλεμος θα διαρκέσει το λιγότερο ακόμα έξι μήνες, ενώ ο Βολκόφ εκτιμά πως η πλειοψηφία της κοινωνίας «στηρίζει παθητικά τις πολεμικές επιχειρήσεις, αρκεί να μην τους επηρεάζουν άμεσα». Εντωμεταξύ οι συζητήσεις περί στρατιωτικών προμηθειών στην Ουκρανία από χώρες της Δύσης, αξιοποιείται από τη ρωσική πλευρά για να ενισχυθεί το αφήγημα ότι η Ρωσία είναι αντιμέτωπη με τη Δύση – όχι ιδεολογικά πλέον, αλλά στην κυριολεξία.
Ο Κουρίλα υποστηρίζει πως έναν χρόνο μετά την έναρξη του πολέμου, δεν έχουν αλλάξει οι λέξεις και οι έννοιες, αλλά το πως αυτές σηματοδοτούνται στην πραγματική ζωή: «Αυτό που ξεκίνησε σαν ιστορική αλληγορία, τροφοδοτείται πλέον από αληθινό αίμα ανθρώπων».
Στα περίπτερα της χώρας οι Ρώσοι πολίτες μπορεί να βρουν περιοδικά όπως το «The Historian» τα οποία είναι κατακλυσμένα από λεπτομέρειες και επιχειρήματα για το «πως τελικά οι Δυτικοί σύμμαχοι στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην πραγματικότητα εξέφραζαν “συμπάθεια” προς τους Ναζί». Πρόκειται, σύμφωνα με το δημοσίευμα του Politico, για ακόμα ένα ανακυκλωμένο αφήγημα.
Η Έντελμαν, ειδικός στη ρωσική προπαγάνδα, σημειώνει για την εν λόγω στρατηγική επικοινωνίας, ότι κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, θα μπορούσε κανείς να συναντήσει καρικατούρες ηγετών της Δύσης, όπως του προέδρου Αϊζενχάουερ, ενδεδυμένους με φασιστικά ρούχα και ΝΑΤΟϊκά καπέλα.
Όσο πλησιάζουμε στην επέτειο του ενός χρόνου από την εισβολή στην Ουκρανία, ο Πούτιν αναμένεται να κορυφώσει τη ρητορική «αναθέρμανσης» θεμάτων βγαλμένων από την ιστορία, όπως τις αντιπαραθέσεις του ίδιου με τη Δύση, αλλά και τον «ηρωισμό» του λαού της Ρωσίας. Παρόλα αυτά το δημοσίευμα του Politico εκτιμά ότι ενδέχεται αυτές οι επικλήσεις του προέδρου της Ρωσίας να γίνουν αυτή τη φορά με μέτρο.
Άλλωστε – για να επιστρέψουμε στο Βόλγκογκραντ, η πρόταση για εκ νέου μετονομασία της πόλης σε Στάλινγκραντ δεν στέφθηκε με επιτυχία, με τις δημοσκοπήσεις να αναδεικνύουν ότι η μεγάλη πλειοψηφία είναι κατά μιας τέτοιας προοπτικής. Όπως καταλήγει το δημοσίευμα, φαίνεται πως ο ρωσικός λαός είναι ένα βήμα πίσω από την ηγεσία του όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται και «αγκαλιάζει» την ιστορία.
Πηγή: Politico
