Του ΝΙΚΟΥ ΜΟΥΔΟΥΡΟΥ
Η συζήτηση που αναπτύχθηκε σ’ ένα μέρος του αγγλόφωνου διεθνούς Τύπου, αλλά και από το σύνολο της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης στην Τουρκία, ήδη από τους τελευταίους μήνες του 2021 είχε στο επίκεντρο την εξής «δεδομένη» προοπτική: Η εξουσία Ερντογάν καταρρέει, όλα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι από το 2023 θα υπάρχει μια νέα κυβέρνηση και συνεπώς οι αναζητήσεις του διεθνούς παράγοντα θα πρέπει να στραφούν πλέον σε μια «μετα-ερντογανική» Τουρκία. Η εκτίμηση αυτή βασιζόταν σε κάποια δεδομένα. Μεταξύ αυτών, το κυρίαρχο ήταν η οικονομική κρίση και οι δραματικές κοινωνικές επιπτώσεις που προκάλεσε τον τελευταίο χρόνο στην πλειοψηφία της κοινωνίας.
Όντως, το 2021 κατατάσσεται ανάμεσα στα χειρότερα έτη από την άποψη της συμπύκνωσης και έντασης φαινομένων όπως η φτωχοποίηση και η σοβαρή αμφισβήτηση του βιοτικού επιπέδου τόσο της μικροαστικής τάξης, όσο και των μισθωτών εργαζομένων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η οικονομία της χώρας το 2021 κατέγραψε ρυθμούς μεγέθυνσης που άγγιξαν το 11%. Ήταν αρκετά πιο πάνω ακόμα και από τις εκτιμήσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Ωστόσο, για μία ακόμα φορά, η συγκεκριμένη «εκρηκτική», όπως παρουσιάστηκε από τον φιλοκυβερνητικό Τύπο, μεγέθυνση συνδυάστηκε με την εμβάθυνση των ανισοτήτων. Το μερίδιο της εργασίας από το ΑΕΠ συνεχίζει να μειώνεται. Το 2019 ήταν 35,1%, το 2020 μειώθηκε στο 33,1%, ενώ το 2021 βρέθηκε στο 30,2%. Αντίθετα το μερίδιο του τουρκικού κεφαλαίου αυξήθηκε από 47% που ήταν το 2019 σε 52,6% το 2021. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η πολιτική αποφυγής λοκντάουν και συνέχισης της παραγωγής με κάθε κόστος την περίοδο της πανδημίας, διευκόλυνε μια άνευ προηγουμένου κερδοφορία επιχειρηματικών κύκλων σε πολλούς κλάδους της οικονομίας.
Οι συγκεκριμένες τάσεις διεύρυνσης της ανισότητας αγγίζουν τα ζητήματα επιβίωσης ενός τεράστιου τμήματος της κοινωνίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ταμείου Κοινωνικών Ασφαλίσεων της Τουρκίας για το Δεκέμβριο του 2021, οι μισθωτοί εργαζόμενοι (δημόσιοι, ιδιωτικοί και στον αγροτικό τομέα) ήταν περίπου 58 εκατομμύρια άνθρωποι, από τα 85 εκατομμύρια του συνολικού πληθυσμού. Η σημασία των πιο πάνω στοιχείων πολλαπλασιάζεται εάν συνυπολογιστεί ότι πάνω από 15 εκατομμύρια μισθωτοί εργάτες σήμερα παίρνουν τον κατώτατο μισθό, ο οποίος σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες ισοτιμίες της τουρκικής λίρας, δεν ξεπερνά τα 250 ευρώ. Ο αριθμός των μισθωτών εργατών με κατώτατο μισθό αντιστοιχεί περίπου στο 70% του συνολικού εργατικού δυναμικού. Επομένως η Τουρκία σήμερα μετατρέπεται σε μια χώρα όπου ο κατώτατος μισθός είναι ντε φάκτο ο «κοινός μισθός». Εάν σε όλα τα προαναφερθέντα προστεθεί η σταθεροποίηση της διευρυμένης ανεργίας σε ποσοστά άνω του 20%, όπως και η άνοδος του αριθμού των ανθρώπων που ζουν στο όριο της φτώχειας, τότε γίνεται φανερό ότι έχει κυριαρχήσει η τάση αδυναμίας αναπαραγωγής της ίδιας της κοινωνίας.
Είναι, λοιπόν, υπό το βάρος αυτών των στοιχείων που για μεγάλο χρονικό διάστημα επικράτησε η άποψη ότι η Τουρκία βρίσκεται ενώπιον της «μεγάλης αλλαγής» στη διακυβέρνηση της χώρας. Ωστόσο, η εκτίμηση ότι το τέλος της εποχής Ερντογάν έφτασε, σταδιακά συγκρουόταν με τις τάσεις που επικρατούσαν σε μια σειρά ερευνών γνώμης. Παρά την τραγική πραγματικότητα της κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης, ένα αρκετά μεγάλο σύνολο ερευνών από τους τελευταίους μήνες του 2021 μέχρι και σήμερα επιβεβαιώνουν κάποιες σημαντικές γκρίζες ζώνες: Η πρώτη είναι η σταθεροποίηση στη μείωση των ποσοστών της κυβερνητικής συμμαχίας ΑΚΡ - ΜΗΡ, καθώς και η μείωση της δημοφιλίας του ίδιου του Ερντογάν. Όμως, την ίδια στιγμή, μία άλλη γκρίζα ζώνη είναι η ένδειξη ότι το ΑΚΡ μέχρι αυτή τη στιγμή παραμένει πρώτο κόμμα και διατηρεί τον μαζικότερο κομματικό μηχανισμό. Ακόμα και μετά από την πιο έντονη φάση της οικονομικής αποσταθεροποίησης το κεντρικό κόμμα της εξουσίας παρουσιάζεται σε ποσοστά (περίπου 30%), τα οποία αναλόγως των ποσοστών της αντιπολίτευσης, φαίνεται να λειτουργούν ως εμπόδιο προς την επιστροφή στο κοινοβουλευτικό σύστημα. Δηλαδή, εμπόδιο στο μοναδικό μέχρι στιγμής κοινό αντιπολιτευτικό πρόγραμμα. Επομένως, ακόμα απουσιάζουν σημαντικά στοιχεία για μια ολοκληρωμένη καταγραφή των πιθανοτήτων ήττας του Ερντογάν.
Είναι γεγονός ότι αυτή την περίοδο, ίσως όπως ποτέ προηγουμένως, η σχεδόν εικοσαετής διακυβέρνηση Ερντογάν παρουσιάζει πιο περιεκτικά τα συμπτώματα της φθοράς. Όμως είναι επίσης γεγονός ότι οι αργοί ρυθμοί με τους οποίους μειώνονται τα ποσοστά του κυβερνώντος κόμματος και του ηγέτη του, σχετίζονται με δύο αλληλοτροφοδοτούμενους άξονες που είναι κομβικής σημασίας για το τελικό εκλογικό αποτέλεσμα. Ο πρώτος άξονας της «ασθενικής» επιβίωσης Ερντογάν είναι ο αυτοπεριορισμός της αντιπολίτευσης σε ένα πρόγραμμα διοικητικής και διαχειριστικής κριτικής με βάση το προεδρικό σύστημα. Παρόλο που η αρχική αποτυχία του προεδρικού συστήματος απασχολεί την κοινωνία, εντούτοις η αντιπολίτευση χάνει από τη δυναμική της, διότι ακόμα δεν έχει παρουσιάσει ένα ολοκληρωμένο εναλλακτικό οικονομικό πρόγραμμα και ένα κοινό πρόγραμμα προοπτικής σε ανοιχτά θέματα όπως το Κουρδικό.
Η αλλαγή της 20ετίας
Ο δεύτερος άξονας αφορά περισσότερο στη σύνθεση του εκλογικού σώματος που έστω και υπό προϋποθέσεις συνεχίζει να στηρίζει την κυβέρνηση. Εδώ εντοπίζεται και η μεγάλη αλλαγή της εικοσαετίας. Το κυβερνών ΑΚΡ φαίνεται να περιορίζεται πλέον στα στρώματα εκείνα του πληθυσμού που έχουν συγκεκριμενοποιήσει ολοκληρωτικά τη συντηρητική τους ταυτότητα και έχουν ταυτίσει το κοινωνικό τους στάτους μόνο με την προσωπικότητα Ερντογάν. Το κόμμα εξουσίας έχει απωλέσει τον διευρυμένο χαρακτήρα της εκλογικής του βάσης, ο οποίος συνέβαλε στη δημιουργία συναινέσεων σχεδόν σε ολόκληρη την Τουρκία. Αυτό ακριβώς είναι και το σημείο παραγωγής αντιφάσεων για την αντιπολίτευση. Διότι από την άποψη της ιδεολογίας, των πολιτιστικών αναφορών και των νοοτροπιών, το συγκεκριμένο τμήμα της κοινωνίας απλώς ανήκει σ’ έναν διαφορετικό «κόσμο» από αυτό που εκφράζουν τουλάχιστον τα κοσμικά μέρη της αντιπολίτευσης.
Η χαοτική οικονομική κατάσταση και η ταυτόχρονη απουσία ενός εναλλακτικού οικονομικού προγράμματος τελικά δημιουργεί αρνητικά αντανακλαστικά. Μπροστά στο «άγνωστο» και πολιτισμικά «ξένο» της αντιπολίτευσης, αυτοί οι ψηφοφόροι εγκλωβίζονται στο «δύσκολο αλλά γνώριμο» της ηγεσίας Ερντογάν. Συνεπώς το ερώτημα του πότε και πώς θα καταρρεύσει η εξουσία Ερντογάν, δεν θα το απαντήσει η ίδια η εξουσία. Θα το απαντήσει η αντιπολίτευση εάν τελικά επιτύχει στο να ταυτίσει τις πραγματικές ανάγκες επιβίωσης του συντηρητικού τμήματος της κοινωνίας με τη διαβεβαίωση της μη απώλειας του πολιτισμικού της στάτους, το οποίο αποκτήθηκε ιδιαίτερα την τελευταία εικοσαετία.
Ο κ. Νίκος Μούδουρος είναι λέκτορας, Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κύπρου.
