«Εκταφές σε τρεις χώρους για την Τηλλυρία», τιτλοφορείτο το ρεπορτάζ της «Κ» στις 12/09/2018 και είχε υπότιτλο: «Σε Παχύαμμο, Πολέμι, Πάφο θα αναζητηθούν προς ταυτοποίηση τα λείψανα δώδεκα ή και περισσότερων πεσόντων το 1964».
Την περασμένη Τρίτη 30/07/2019, η κυβέρνηση ανακοίνωσε διά του Επιτρόπου Ανθρωπιστικών Θεμάτων Φώτη Φωτίου σχετική απόφασή της κατόπιν πραγματοποίησης στο προεδρικό μέγαρο, σύσκεψης εκπροσώπων των αρμοδίων Υπηρεσιών, όπως σημειώνεται σε σχετική ανακοίνωση «με σκοπό τον σχεδιασμό και συντονισμό που απαιτείται για ασφαλή διενέργεια της ανασκαφής στον χώρο που βρισκόταν το πρόχειρο νοσοκομείου Παχυάμμου και το οποίο βομβαρδίστηκε από την τουρκική αεροπορία με βόμβες ναπάλμ τον Αύγουστο του 1964, καθώς και από δύο άλλους χώρους, όπου ετάφησαν πεσόντες στους βομβαρδισμούς. Το νοσηλευτικό προσωπικό και οι εθνοφρουροί που περιθάλπονταν στο νοσοκομείο έχασαν τη ζωή τους με φρικτό τρόπο κατά τους βομβαρδισμούς του νοσοκομείου. Το νοσοκομείο καταστράφηκε ολοσχερώς.
Από τα συντρίμμια περισυλλέγησαν καμένα μέρη σορών. Δεν είναι γνωστός ο ακριβής αριθμός των τραυματιών που ευρίσκοντο στο νοσοκομείο για περίθαλψη όταν έγινε ο βομβαρδισμός.». Αξίζει να λεχθεί ότι οι συγκεκριμένες υποθέσεις δεν είναι καταχωρημένες στον κατάλογο των αγνοουμένων και δεν αφορούν το πρόγραμμα της Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων (ΔΕΑ). Επίσης, οι εκταφές από τους τρεις χώρους που αποφάσισε το Υπουργικό Συμβούλιο θα γίνουν από Κύπριους επιστήμονες, ενώ οι γενετικές εξετάσεις από το Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου (ΙΝΓΚ).
Οι εκταφές που θα αρχίσουν εντός του Σεπτεμβρίου 2019 και εντάσσονται στο πλαίσιο του προγράμματος εκταφών και αναγνώρισης λειψάνων της Κυπριακής Δημοκρατίας στις ελεύθερες περιοχές, έχουν καθαρά ανθρωπιστικό χαρακτήρα και όπως τονίζει ο κ. Φωτίου εντάσσονται στο πλαίσιο, «της νομικής και ηθικής υποχρέωσης της Πολιτείας να παραδώσουμε τα ταυτοποιημένα λείψανα στις οικογένειές τους ώστε να μπορούν να προχωρήσουν σε μια αξιοπρεπή ταφή, σύμφωνα με τη θρησκεία και τις παραδόσεις μας».
Το κεφάλαιο Τηλλυριά
Ύστερα από έρευνα της «Καθημερινής» πέρσι, μετά από παρότρυνση συγγενών πεσόντων και στη βάση σχετικών στοιχείων και πληροφοριών που συλλέξαμε δημοσιεύσαμε δύο ρεπορτάζ: Το πρώτο στις 19/8/18, («Αγνοούμενοι από το 1964 στον Παχύαμμο») και το δεύτερο στις 26/8/18 («Ανασκαφή στον Παχύαμμο για αγνοούμενους») και στο τρίτο ρεπορτάζ, (Εκταφές σε τρεις χώρους για την Τηλλυρία), καταλήγαμε ότι οι εκταφές θα πρέπει να γίνουν στον Παχύαμμο, στο Πολέμι και στην Πάφο. Στη μία περίπτωση πρόκειται για τα θύματα που υπήρξαν από τον βομβαρδισμό ανδρών της Διμοιρίας Πολεμίου το Σάββατο 8 Αυγούστου 1964 και στην άλλη περίπτωση για τα θύματα του Νοσοκομείου Παχυάμμου, το οποίο ισοπεδώθηκε από ναπάλμ την Κυριακή, 9 Αυγούστου 1964.
Πέρυσι μετά το πρώτο ρεπορτάζ της «Κ», ο Επίτροπος Προεδρίας Φώτης Φωτίου εντόπισε την ανάγκη έρευνας και επιστημονικής τεκμηρίωσης, οφειλόμενη στους συγγενείς που ούτε λείψανα έλαβαν για ταφή ούτε και την οφειλόμενη τιμή από την Πολιτεία και στις 26/08/18, δήλωσε στον γράφοντα, ότι, «από πλευράς της κυβέρνησης θα γίνουν όλες οι απαραίτητες ενέργειες και ίσως επιπρόσθετες έρευνες ώστε να ετοιμαστεί σχετική και τεκμηριωμένη πρόταση προς το Υπουργικό Συμβούλιο για πραγματοποίηση της ανασκαφής του χώρου το συντομότερο δυνατόν».
Πρόσθεσε επίσης, «το γεγονός πως με βάση το δημοσίευμα της εφημερίδας σας νέα στοιχεία φαίνεται να προκύπτουν, μας δημιουργεί έντονο προβληματισμό και αυξάνει τις υποχρεώσεις μας απέναντι σ’ αυτές τις οικογένειες που λόγω διαχρονικών παραλείψεων εξακολουθούν να βιώνουν τον Γολγοθά τους». Τα σχετικά ρεπορτάζ της «Κ» ενεργοποίησαν περαιτέρω συγγενείς πεσόντων, οι οποίοι απέστειλαν σχετική επιστολή στον πρόεδρο της Δημοκρατίας ημερομηνίας 28/08/2018, ενώ έβαλαν σε πορεία σχεδιασμού την Υπηρεσία του κ. Φωτίου.
Οι εικόνες ήταν συγκλονιστικές στην κοινότητα Πολεμίου κατά την κηδεία. Οι καμένες σοροί μεταφέρθηκαν στην εκκλησία όπου τελέστηκε η εξόδιος ακολουθία μέσα σε κουβέρτες. Ήταν μια πάνδημη κηδεία που έγινε τη Δευτέρα 10/8/1964. Οι ήρωες του Πολεμίου ετάφησαν στο παλιό κοιμητήριο σε κοινό τάφο. Εκεί θα πρέπει να γίνει επίσης εκταφή
Πώς και πού ετάφησαν
Όπως γράψαμε στα ρεπορτάζ μας πέρυσι, ακολουθήσαμε όσους πολέμησαν εκείνες τις τραγικές μέρες του Αυγούστου του 1964 στην Τηλλυρία και άρα υπήρξαν και αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων. Αντώνης Ι. Σωτηριάδης, διευθυντής της Υγειονομικής Υπηρεσίας του 8ου Τακτικού Συγκροτήματος με έδρα την Πάφο: «Την πρώτη μέρα της μάχης στα υψώματα του Παχύαμμου, δηλαδή στις 7 Αυγούστου 1964, είχαμε 8 νεκρούς και 20 περίπου τραυματίες από τους όλμους».
Για τις 8/8/64 σημειώνει: «Γύρω στις 4:15 μ.μ. και ενώ οι δυνάμεις της ΕΦ ήταν έτοιμες να επιτεθούν και να καταλάβουν τα Κόκκινα, εμφανίστηκαν τουρκικά πολεμικά αεροσκάφη. Ήταν σχηματισμοί F-100 και F-84, κάπου 64 αεροπλάνα. Βομβάρδιζαν από τον Ξερό, Πύργο, Παχύαμμο, Πωμό μέχρι την Πόλη Χρυσοχούς. Τα τουρκικά αεροπλάνα έκαναν κάπου 34 εξορμήσεις, από 4:15 μ.μ. μέχρι τις 6:30 μ.μ. Κτύπησαν ανθρώπους, ζώα και καθετί που βλέπουν να κινείται στο έδαφος. Γκρεμίζουν σπίτια, εκκλησίες, σχολεία. Τίποτα δεν αφήνουν όρθιο. Τίποτε δεν γλυτώνει από την καταστροφική τους μανία. Χαλασμός κόσμου παντού. Κόλαση του Δάντη».
Κάηκαν από ναπάλμ
Ο ανθυπολοχαγός στον λόχο υποστηρίξεως του 216 ΤΠ Γεώργιος Τσίπας λέει ότι έφτασε στον Παχύαμμο το Σάββατο 8 Αυγούστου στις 11 π.μ. κι αφού έταξε τα πολυβόλα και τους όλμους πήγε με τον αγγελιαφόρο του να ρωτήσει πού υπήρχαν αντιστάσεις. Τον ενημέρωσαν ότι οι Τούρκοι είχαν ταμπουρωθεί στα Κόκκινα και προσθέτει: «Δεν πρόλαβα να γυρίσω μέσα στο χωριό και είδα κάτι που θα το θυμάμαι σε όλη μου τη ζωή.
Παρουσιάστηκαν στον ουρανό τουρκικά μαχητικά αεροπλάνα και άρχισαν να ρίχνουν βόμβες ναπάλμ στους εθελοντές μαχητές που ήρθαν πριν από μας και είχαν εγκατασταθεί στα υψώματα που δέσποζαν του χωριού. Επειδή αυτοί δεν είχαν οποιαδήποτε κάλυψη ή απόκρυψη και είχαν αρχίσει να τρέχουν έδιναν στόχο στα αεροπλάνα που τους πέτυχαν και κυριολεκτικά τους έκαψαν. Είδα ανθρώπους να καίγονται σαν λαμπάδες. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα έπεσαν στο μετερίζι 7 με 8 εθελοντές που κάηκαν ζωντανοί» καταλήγει ο Τσίπας. Όπως αφηγείται ο γιατρός Σωτηριάδης ήταν εθνοφρουροί της Διμοιρίας Πολεμίου. Όλοι νεαρά παιδιά και μαθητές του Γυμνασίου Πολεμίου, που τους είχαν αντικαταστήσει στο μέτωπο οι στρατιώτες του 216 ΤΠ Λάρνακας και ξεκουράζονταν.
Τα τούρκικα αεροπλάνα τούς εντόπισαν και τους χτύπησαν με μία ναπάλμ: «Μερικοί παίρνουν φωτιά σαν λαμπάδες. Άλλοι κυλιούνται στο χώμα για να σβήσουν τη φωτιά τους. Άλλοι τρέχουν προς τη θάλασσα. Όλοι είχαν γίνει κατάμαυροι σαν κάρβουνα κι αγνώριστοι. Σε λίγο το Νοσοκομείο της Πόλης Χρυσοχούς είχε γεμίσει τραυματίες και από τους καρβουνιασμένους αυτούς ανθρώπους. Από τους φρικτούς πόνους άλλοι κλαίνε, άλλοι φωνάζουν, άλλοι βρίζουν κι άλλοι καταριούνται. Αφού τους δώσαμε τις Πρώτες Βοήθειες τους στείλαμε στο Νοσοκομείο Πάφου για καλύτερη θεραπεία μα οι πιο πολλοί πέθαναν, γιατί τα εγκαύματά τους ήταν πολύ μεγάλα. Τα παλικάρια του Πολεμίου που πέθαναν στο Νοσοκομείο Πάφου ήταν οι: Ανδρέας Λάρδος, Ανδρέας Θουκυδίδης, Ανδρέας Μιχαήλ, Τηλέμαχος Χριστοδούλου, Γιαννάκης Ανδρέου, Στέφανος Σάββα και Φρίξος Ανδρέου.
Οι εικόνες ήταν συγκλονιστικές στην κοινότητα Πολεμίου κατά την κηδεία. Οι καμένες σοροί μεταφέρθηκαν στην εκκλησία μέσα σε κουβέρτες όπου τελέστηκε η εξόδιος ακολουθία. Ήταν μια πάνδημη κηδεία που έγινε τη Δευτέρα 10 Αυγούστου 1964. Οι ήρωες του Πολεμίου ετάφησαν στο παλιό κοιμητήριο σε κοινό τάφο.
Επιστολή Παν. Εικοσάρη στον Πρόεδρο
«Πρόσφατα η εφημερίδα Καθημερινή, έχει αναδείξει το θέμα του νοσοκομείου Παχυάμμου», σημείωνε σε επιστολή του ημερομηνίας 28/08/2018, προς τον πρόεδρο Αναστασιάδη ο Παναγιώτης Εικοσάρης, αδελφός του Γεώργιου Εικοσάρη που χάθηκε τον βομβαρδισμό της 9/8/64 και παρακαλούσε όπως διεξαχθεί ενδελεχής έρευνα, «για την τύχη του αγαπημένου μας αδελφού, καθώς και για το πού βρίσκονται τα ιερά λείψανα του». Στην επιστολή σημειώνεται ότι έκτοτε, «παρά τις προσπάθειές μας προς πάσαν κατεύθυνση, δεν μας είχε ενημερώσει επισήμως καμιά αρμόδια αρχή κατά πόσο ο αδελφός μας είναι ζωντανός ή νεκρός και εάν βρισκόταν κατά τον βομβαρδισμό στο νοσοκομείο.
Οι γονείς μας απεβίωσαν με το πικρό παράπονο να μη γνωρίζουν την τύχη του αγαπημένου τους παιδιού. Κύριε πρόεδρε, δεν μας παραδόθηκε ούτε ένα κοκαλάκι από τα ιερά λείψανα του αδελφού μας ώστε να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε ένα χώρο ταφής και να τιμούμε τη μνήμη και θύμησή του σύμφωνα με τις θρησκευτικές και κοινωνικές μας παραδόσεις». Αφού σημειώνεται ότι παρά τον μισό αιώνα που έχει περάσει δεν είχαν ως οικογένεια καμιά απολύτως επίσημη ενημέρωση για την τύχη του αγαπημένου τους αδελφού γίνεται μνεία στα σχετικά ρεπορτάζ της «Κ» και διατυπώνεται θερμή παράκλησή στον πρόεδρο όπως δώσει οδηγίες για ενδελεχής έρευνα για την τύχη του αγαπημένου τους αδελφού.
Η ναπάλμ που ισοπέδωσε το νοσοκομείο
Ο γιατρός Αντωνιάδης σημειώνει ότι, την Κυριακή 9 Αυγούστου, οι βομβαρδισμοί ξεκίνησαν από τις 10:30 π.μ. και προσθέτει: «Το νοσοκομείο Παχύαμμου κατεδαφίζεται από μια ναπάλμ. Ό,τι υπήρχε εξαφανίστηκε και ο τόπος μεταβλήθηκε σε μια τάφρο 3- 4 μέτρα βάθος και 4-5 μέτρα πλάτος. Ούτε καν ξεχώριζε ότι εκεί προηγουμένως ήταν μια καινούργια μονοκατοικία. Εκείνη την ώρα στο νοσοκομείο βρίσκονταν ο εξάδελφός μου γιατρός Δημήτρης Μαυρογένης και οι τραυματιοφορείς μέλη της Διμοιρίας Υγειονομικού: Πανίκος Παστίδης, Χριστόδουλος Αργυρού, Κωστάκης Πενταλιώτης και Ανδρέας Χρυσοστόμου. Όλοι αυτοί βρήκαν ακαριαίο θάνατο. Τα κορμιά τους είχαν σχεδόν πολτοποιηθεί και είχαν καταστεί αγνώριστα. Το σώμα του γιατρού Μαυρογένη είχε πολτοποιηθεί και το κεφάλι είχε φύγει από το κορμί. Τον ξεχωρίσαμε από τα παπούτσια του κι ένα επίδεσμο που κρατούσε στο χέρι. Σε απόσταση 50- 60 μέτρων, βρήκαμε και κομμάτια άλλων σκοτωμένων. Δύο μέρες μετά βρήκαμε κάπου εκεί κι ένα ολόκληρο χέρι. Ήταν του Κωστάκη Πενταλιώτη. Αναγνωρίστηκε από ένα δακτυλίδι και μια βέρα που είχαν το όνομα της συζύγου του.
Τη Δευτέρα, 10/08/1964, σύμφωνα με τον γιατρό Αντωνιάδη, έγινε και η κηδεία των πέντε νεκρών της Διμοιρίας Υγειονομικού που σκοτώθηκαν στην Τηλλυρία. Του γιατρού Δημήτρη Μαυρογένη και των τραυματιοφορέων, Πανίκου Παστίδη, Χριστόδουλου Αργυρού, Κωστάκη Πενταλιώτη και Ανδρέα Χρυσοστόμου. Όλοι ετάφησαν στο κοιμητήριο στο Κτήμα, όπου θα πραγματοποιηθεί και η άλλη εκταφή.
Ηταν 12 ή 13 τα θύματα;
Ο Κωνσταντίνος Σωκράτους από την Ξυλοτύμπου, του 216 ΤΠ, ο οποίος υπηρετούσε ως νοσοκόμος μονάδος, στη δική του μαρτυρία λέει ότι «εκτός από τον γιατρό Δημήτρη Μαυρογένη γνώρισα δύο νοσοκόμους και 9 τραυματισμένους στρατιώτες. Ήμασταν δηλαδή συνολικά 13 άτομα μέσα στο νοσοκομείο. Ο μόνος τραυματίας που θυμάμαι ήταν ο στρατιώτης Εικοσάρης από το Δάλι που υπηρετούσε και αυτός στο 216 Τάγμα Πεζικού». Δώδεκα ήταν τα θύματα στο Νοσοκομείο, σύμφωνα με τους αριθμούς που έδωσε ο τότε υπουργός Εσωτερικών Πολύκαρπος Γιωρκάτζης, μιλώντας ενώπιον της Βουλής στις 12 Αυγούστου 1964: «Το αποκορύφωμα της βαρβαρότητος υπήρξεν ο βομβαρδισμός κινητού νοσοκομείου πλησίον του Παχυάμμου καίτοι τούτο έφερεν τα διακριτικά σημεία του Ερυθρού Σταυρού. Κατά την επίθεσιν ταύτην εφονεύθη ο ιατρός της μονάδος, πέντε νοσοκόμοι και έξι τραυματίαι». Πάντως, τη Δευτέρα 10/08/1964, σύμφωνα με τον γιατρό Αντωνιάδη, στο Κτήμα έγινε και η κηδεία των πέντε νεκρών της Διμοιρίας Υγειονομικού που σκοτώθηκαν στην Τηλλυρία. Μόνο που είναι άλλοι που δεν βρέθηκαν, όπως ο Γεώργιος Εικοσάρης, τον οποίο επίσημο ανακοινωθέν εκείνων τον ημερών αναφέρει ως τραυματία.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
