Δημήτρης Αθηνάκης
Δεν περιλαμβάνει μόνο τον πόνο που βιώνεται τη στιγμή που συμβαίνει· δεν προκαλεί μόνο το –εμπόλεμο ή άμαχο– αίμα που τρέχει· εντέλει, δεν περιορίζεται στην καταστροφή του παρόντος. Ο πόλεμος –κάθε πόλεμος– είναι ένα θανατηφόρο γεγονός που στρέφει τα πυρά του προς το μέλλον· προς τη ζωή εκείνων που θα επιβιώσουν όταν η παράνοια τελειώσει.
Η Ουκρανία, όσο κι αν ανθίσταται, εξακολουθεί να πληρώνει καθημερινά την εισβολή της Ρωσίας σε πολλά επίπεδα. Η σημερινή ανατίναξη του φράγματος της Νόβα Καχόβκα είναι ακόμα ένα επίπεδο της ανυπολόγιστης ανθρώπινης και περιβαλλοντικής ζημιάς αυτού του πολέμου.
Κατασκευασμένο επί σοβιετικής εποχής, το 1965, το φράγμα στον ποταμό Δνείπερο, έναν ποταμό-σκηνικό του πολέμου, έχει σήμερα στον ταμιευτήρα του 18 κυβικά χιλιόμετρα νερού, που είναι ικανά να πλημμυρίσουν όλη την περιοχή, συμπεριλαμβανομένης της Χερσώνας, η οποία στα τέλη του 2022 επέστρεψε στα χέρια των Ουκρανών.
Οι φόβοι για τον ουκρανικό νότο και τα πυρηνικά
Το νερό ρέει ορμητικό από το φράγμα. (©Ukrainian Presidential Office via AP)
Οι δύο μεγάλες συνέπειες από την προσώρας μερική καταστροφή του φράγματος είναι οι επιπλοκές στην υδροδότηση της Κριμαίας –κάτι για το οποίο η ουκρανική πλευρά από το 2014 έχει… βάλει το χεράκι της– και το απαραίτητο νερό για την ψύξη των πυρηνικών αντιδραστήρων του εργοστασίου της Ζαπορίζια, το οποίο έχουν επανειλημμένως απειλήσει οι ρωσικές δυνάμεις.
Μέχρι ώρας, η ουκρανική εταιρεία πυρηνικής ενέργειας Energoatom υποστηρίζει ότι η κατάσταση στον πυρηνικό σταθμό είναι υπό έλεγχο και δεν εγκυμονεί κινδύνους που κανείς δεν θα ήθελε καν να φανταστεί. Από την άλλη, το πλήγμα στις ενεργειακές υποδομές της Ουκρανίας θα επιδεινώσει την ήδη κρίσιμη κατάστασή τους, καθώς η Ρωσία βάλλει κατά αντίστοιχων στόχων αδιαλείπτως, ενώ απειλείται η υδροδότηση –πλην της Κριμαίας που προαναφέρθηκε– σε όλο το νότιο τμήμα της χώρας.
Πέραν αυτών, ήδη οι ουκρανικές αρχές της περιοχής ζητούν από τους κατοίκους των γύρω πόλεων και κωμοπόλεων είτε να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί είτε ακόμα και να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και ο… σώζων εαυτόν σωθήτω.
Και το θέμα, ασφαλώς, δεν είναι αποκλειστικά η ισοπεδωμένη χώρα· είναι η γη, ο αέρας και τα νερά που δηλητηριάζονται εδώ και σχεδόν 16 μήνες. Είναι, όπως έχει γραφεί σε διεθνή μέσα, η τοξική κληρονομιά του πολέμου. Σε μια χώρα, η οποία, ωστόσο, υπολείπεται διεθνώς στην περιβαλλοντική προστασία.
Ενα φράγμα που είχε ήδη προβλήματα
Η Washington Post ήδη από τριμήνου είχε δημοσιεύσει ρεπορτάζ που αναφερόταν στον ταμιευτήρα του φράγματος της Νόβα Καχόβκα, αναφέροντας ότι η στάθμη του νερού αυτής της σημαντικής πηγής πόσιμου νερού στη νότια Ουκρανία, έπεσε για δύο συνεχόμενους μήνες από τον Δεκέμβριο και βρέθηκε στο χαμηλότερο επίπεδο εδώ και δεκαετίες.
Εξάλλου, όπως γράφει η αμερικανική εφημερίδα, η πρόσβαση στο νερό αποτέλεσε εξαρχής κορυφαίο στρατηγικό στόχο της Ρωσίας, καθώς το Κρεμλίνο ήθελε να αποκαταστήσει την παροχή νερού στην Κριμαία που είχε διακοπεί μετά την κατάληψη της ουκρανικής χερσονήσου από τη Μόσχα το 2014.
«Η πρόσβαση στο νερό αποτέλεσε εξαρχής κορυφαίο στρατηγικό στόχο της Ρωσίας, καθώς ήθελε να αποκαταστήσει την παροχή νερού στην Κριμαία».
Ουκρανοί αξιωματούχοι ανέφεραν, δε, ότι, καθώς οι ρωσικές δυνάμεις υποχώρησαν κατά μήκος του υδροηλεκτρικού σταθμού τον Νοέμβριο, οι πύλες στην ελεγχόμενη από τη Ρωσία πλευρά του φράγματος άνοιξαν για να επιτρέψουν στο νερό να βγει ορμητικά, αποστραγγίζοντάς το, κάτι που δημιούργησε προβληματισμό, επειδή η μειωμένη παροχή νερού επηρεάζει και τις δύο πλευρές.
Μάλιστα, και η Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας είχε από μηνών εκφράσει ανησυχία για την κατάσταση. «Αν και η μειωμένη στάθμη του νερού δεν αποτελεί άμεση απειλή για την πυρηνική ασφάλεια, μπορεί να γίνει πηγή ανησυχίας εάν επιτραπεί να συνεχιστεί», είχε δηλώσει ο γενικός διευθυντής της υπηρεσίας Ραφαέλ Μαριάνο Γκρόσι.
Πάντως, ο Ολέξι Κουσμένκοφ, επικεφαλής της Κρατικής Υπηρεσίας Υδάτινων Πόρων της Ουκρανίας, είχε δηλώσει ότι ανησυχεί για τις εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους που εξαρτώνται από τη δεξαμενή για το πόσιμο νερό τους, καθώς και για τους αγρότες στην πλούσια γεωργική περιοχή που το χρησιμοποιούν για την άρδευση. «Οι Ρώσοι κλέβουν από τη δεξαμενή», είχε δηλώσει στην Washington Post.
Η περιβαλλοντική αδιαφορία της Ρωσίας
Από την άλλη, η Ρωσία, απ’ ό,τι φαίνεται, δεν νοιάζεται, καθώς, σύμφωνα με ανεξάρτητα ρωσικά δημοσιεύματα, τον τελευταίο χρόνο, έχει φέρει τα πάνω-κάτω στο προστατευτικό πλαίσιο του περιβάλλοντος, λειτουργώντας, έτι μία φορά, ως χώρα αποκομμένη από τις αγωνίες του πλανήτη, αγωνιώντας μόνο για το οπλοστάσιό της και την καταστροφή της Ουκρανίας.
Σε αυτό το πλαίσιο, όπως γράφουν οι Moscow Times, επιτρέπει πλέον την οικοδόμηση προστατευόμενων φυσικών περιοχών, μειώνει τις προϋποθέσεις και τα όρια εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, οι αυτοκινητοβιομηχανίες είναι απαλλαγμένες από τα οικολογικά πρότυπα της Ευρώπης και τον έλεγχο των ειδικών, ενώ η επικεφαλής του περιβαλλοντικού παρατηρητηρίου Rosprirodnadzor, Σβετλάνα Ραντιόνοβα, ανακοίνωσε το καλοκαίρι του 2022 ότι όλες οι περιβαλλοντικές αναθεωρήσεις για τις επιχειρήσεις θα «παγώσουν» για δύο χρόνια.
Το ίδιο συνέβη και για το πρότζεκτ «Clean Air· το ρωσικό υπουργείο Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος έχει καθυστερήσει κατά δύο χρόνια την προθεσμία για την υλοποίηση του πρότζεκτ, που αποτελεί κυβερνητική πρωτοβουλία για τον έλεγχο των εκπομπών επιβλαβών σωματιδίων στις πιο μολυσμένες πόλεις της Ρωσίας.
Η… δηλητηρίαση των επόμενων γενεών
Το περιβαλλοντικό διακύβευμα είναι καταρχήν η δημόσια υγεία, η οποία με μια τέτοιας έκτασης οικολογική καταστροφή θα επιβαρύνει τις τωρινές και τις μελλοντικές γενιές.
Επειτα από 16 μήνες πολέμου, έχει καταστραφεί καλλιεργήσιμη γη και προστατευμένες περιοχές, έχουν καεί δάση. Ο αέρας, η γη και τα νερά μολύνονται διαρκώς από τοξικές ουσίες που προέρχονται από το πολεμικό υλικό που χρησιμοποιείται και από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις που ισοπεδώνονται. Και πάντα υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος πυρηνικού ατυχήματος στη Ζαπορίζια.
Οπως λέει η WWF, ήδη πριν από τον πόλεμο, η Ουκρανία –όπως και άλλες χώρες– αντιμετώπιζε σημαντικές περιβαλλοντικές προκλήσεις, όπως, μεταξύ άλλων, η κλιματική κρίση και η απώλεια της βιοποικιλότητας. Η θερμοκρασία στη χώρα έχει ήδη αυξηθεί κατά σχεδόν 1,5°C τα τελευταία 30 χρόνια και η αύξηση των μέσων ετήσιων θερμοκρασιών θα μπορούσε να φτάσει τους 3°C μέχρι τα μέσα του 21ου αιώνα.
Επιβάρυνση ήδη από την… πρώτη σφαίρα
Σωματίδια βαρέων μετάλλων, φορμαλδεΰδη, οξείδιο του αζώτου, υδροκυάνιο, τοξικές οργανικές ενώσεις. Μόλυβδος, ψευδάργυρος, νικέλιο, βάριο, μαγγάνιο, χαλκός, αντιμόνιο. Αυτά μπορεί να ακούγονται απλώς επιστημονικά στοιχεία ατάκτως ερριμμένα· είναι, ωστόσο, τα στοιχεία που απελευθερώνονται από το πολεμικό υλικό –κυρίως τους πυραύλους και τις ρουκέτες– που εξαπολύουν οι αντιμαχόμενες πλευρές.
Κάθε έκρηξη βόμβας, κάθε κατεστραμμένο άρμα, κάθε διαρροή καυσίμου δηλητηριάζει τον αέρα και ήδη από τους πρώτους μήνες του πολέμου, όπως λένε διεθνή δημοσιεύματα, οι συγκεντρώσεις ρύπων στον αέρα ήταν 27 φορές υψηλότερες από το κανονικό. Την ίδια τοξικότητα, όπως είναι φυσικό, φέρουν και τα νερά, υπόγεια και υπέργεια, απειλώντας χωρίς δεύτερη κουβέντα τα όργανα και τα νεύρα κάθε νοήμονος και μη ζωντανού οργανισμού.
Τι μπορεί να προκληθεί από αυτές τις απελευθερώσεις τοξικών χημικών στοιχείων στα παντός είδους θηλαστικά του μάταιου τούτου κόσμου; Νεφρική ανεπάρκεια, εγκεφαλοπάθεια, αναιμία, διαταραχή γνωστικών διαδικασιών, πνευμονικές ασθένειες, βλάβη στο ανοσοποιητικό σύστημα, πνευμονία, πνευμονική ίνωση, λήθαργος, αλωπεκία, ηπατική ανεπάρκεια.
Τα πλήγματα στη βιομηχανία
Οικολογική ζημιά στην Ουκρανία εξαιτίας του πολέμου
Σύμφωνα με υπολογισμούς του CEOBS, του Παρατηρητηρίου Συγκρούσεων και Περιβάλλοντος, τα ανθρακωρυχεία, τα διυλιστήρια, τα χημικά εργαστήρια και οι χαλυβουργικές βιομηχανίες αποθηκεύουν περί τα 10 εκατομμύρια τόνους τοξικών αποβλήτων.
Αυτό σημαίνει ότι κάθε έκρηξη και κάθε καταστροφή –άμεσα από βομβαρδισμούς και έμμεσα από τις πυρκαγιές που εκείνοι προκαλούν– απελευθερώνει σε γη, αέρα και νερά τοξικές ουσίες, ορισμένες εκ των οποίων αναφέρθηκαν νωρίτερα. Ορισμένα παραδείγματα είναι το εργοστάσιο του Αζοφστάλ, το διυλιστήριο πετρελαίου στο Λισιτσάνσκ, δεξαμενή νιτρικού οξέος στο Σεβεροντονέτσκ, ενώ, σύμφωνα με εκτιμήσει ειδικών, οι βομβαρδισμοί στα ορυχεία της επαρχίας του Ντονμπάς κάνουν λόγο για ρύπανση των υπόγειων και επιφανειακών υδάτων σε ολόκληρη την περιοχή.
Ο επόμενος μεγάλος φόβος είναι η πλήρης μόλυνση της Αζοφικής θάλασσας με όλα τα νερά που καταλήγουν εκεί και υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες να μεταφέρουν κάθε δηλητηριώδη ουσία που μπορεί να συλλάβει ανθρώπινος νους.
Το πλήγμα στον «σιτοβολώνα της Ευρώπης»
Αυτό θα συμβεί διότι οι τοξικές ουσίες ενός έτσι κι αλλιώς τοξικού πολέμου θα είναι ιδιαίτερα δύσκολο να εξουδετερωθούν από το έδαφος, διεισδύοντας σε αυτό και διατηρώντας εγκλωβισμένο σε ένα γαϊτανάκι μολύνσεων – και εντέλει ασθενειών και θανάτων.
Και όλα αυτά σε μία ήδη περιβαλλοντικά επιβαρυμένη περιοχή. Οπως έχει γράψει το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα του ΟΗΕ, το Ντονμπάς δεν φημίζεται για τη βιοποικιλότητά του. Για χρόνια ήταν μια από τις πιο μολυσμένες περιοχές της χώρας – καθώς τα τοξικά απόβλητα από σχεδόν δύο αιώνες εντατικής εξόρυξης άνθρακα και οι χημικές και μεταλλικές βιομηχανίες συσσωρεύονται στα εδάφη της.
Το νερό… νεράκι
Εξάλλου, σύμφωνα με το Associated Press, λόγω του πολέμου, περισσότεροι από έξι εκατομμύρια Ουκρανοί έχουν περιορισμένη ή καθόλου πρόσβαση σε καθαρό νερό.
Οι ειδικοί δεν παύουν να επαναλαμβάνουν τα χρόνια –άλλοι κάνουν λόγο για δεκαετίες– που θα χρειαστούν για να επανέλθουν τα νερά στην πρότερη κατάσταση ή, έστω, να αποκτήσουν την ελάχιστη καθαρότητα που χρειάζεται για να είναι πόσιμο ή χρησιμοποιήσιμο στις καλλιέργειες.
Εθνικά πάρκα και η πανίδα υπό διωγμόν
Ας ξεκινήσουμε από τα νούμερα: περισσότερα από 70.000 είδη χλωρίδας και πανίδας ζουν στην Ουκρανία, αντιπροσωπεύοντας περισσότερο από το 35% της βιοποικιλότητας της Ευρώπης, ενώ, σύμφωνα με την Ουκρανική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης, τουλάχιστον το 44% των πολυτιμότερων φυσικών περιοχών της Ουκρανίας βάλλονται από πόλεμο.
Και δεν είναι μόνον οι βομβαρδισμοί. Είναι το σκάψιμο των χαρακωμάτων, οι οχυρώσεις, η δημιουργία ναρκοπεδίων και οι επακόλουθες εκρήξεις σε πολλά σημεία της χώρας από τις ρωσικές δυνάμεις, όπως αναφέρει ο New Statesman.
Μάλιστα, πολλά εθνικά πάρκα της χώρας ανήκουν στο δίκτυο Emerald, ένα πανευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων τοποθεσιών. Το δίκτυο περιλαμβάνει υδροβιότοπους που απειλούνται πολλαπλάσια περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περιοχή του κόσμου, και φυσικά περιλαμβάνονται και τα εδάφη της Ουκρανίας.
Και σαν μην έφταναν όλα αυτά, οι δασοφύλακες και όσοι είναι επιφορτισμένοι με την προστασία της χλωρίδας και της πανίδας έχουν καταταγεί στον στρατό για να πολεμήσουν για την Ουκρανία – και, όπως είναι αναμενόμενο, πολλοί εξ αυτών έχουν χάσει τη ζωή τους. Συνεπεία αυτού, όλες αυτές οι περιοχές μένουν αφύλακτες, βορά στη λαθοθηρία και στην παράνομη υλοτόμηση, ανάμεσα σε όλη την υπόλοιπη καταστροφή, όπως αναφέρει η WWF.
Κατά λοιπά, πτηνά και θηλαστικά –μεταξύ άλλων, πελεκάνοι, γλάροι, ελάφια, αγριογούρουνα– είναι θύματα της περιβαλλοντικής καταστροφής και απειλούνται ακόμα περισσότερο με εξαφάνιση. Μάλιστα, ο Guardian, ήδη από το καλοκαίρι του 2022, επισήμανε την αύξηση των θανάτων δελφινιών στη Μαύρη Θάλασσα, με τους επιστήμονες να θεωρούν ότι το φαινόμενο ενδέχεται να προκλήθηκε από τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Οι ερευνητές που επικαλείται η βρετανική εφημερίδα πιστεύουν ότι η αυξημένη ηχορύπανση στη βόρεια Μαύρη Θάλασσα, που προκαλείται από περίπου 20 σκάφη του ρωσικού πολεμικού ναυτικού και τις συνεχιζόμενες στρατιωτικές δραστηριότητες, μπορεί να οδήγησε τα κητώδη νότια στις τουρκικές και βουλγαρικές ακτές, όπου εγκλωβίζονται ή πιάνονται σε δίχτυα ψαρέματος σε ασυνήθιστα μεγάλους αριθμούς.
Ταυτόχρονα, και τα οικόσιτα ζώα έχουν επηρεαστεί, καθώς πολλά εξ αυτών –βοοειδή, χοίροι και πουλερικά– έμειναν αφρόντιστα με αποτέλεσμα να πεθάνουν, καθώς οι ιδιοκτήτες τους αναγκάστηκαν να τα εγκαταλείψουν καθώς εκτοπίζονταν από τις εστίες, αφού η μεταφορά τους είναι πραγματικά δύσκολη διαδικασία, κάτι που δεν συμβαίνει, για παράδειγμα, με τους σκύλους και τις γάτες.
Το ανησυχητικό είναι ότι ορισμένα ζώα, κυρίως όσα ανήκουν στην άγρια ζωή, αυξάνονται και πληθύνονται στις εγκαταλελειμμένες περιοχές, προκαλώντας όλο και περισσότερα κρούσματα λύσσας που μεταφέρονται στον άνθρωπο ή σε άλλα είδη ζωντανών οργανισμών, όπως αναφέρει έκθεση του Action on Armed Violence, σε έκθεσή του που τιτλοφορείται «The broken land» (Η κατεστραμμένη γη).
Ποια χώρα θα βρουν οι ξεριζωμένοι;
Ουκρανοί πολίτες εγκαταλείπουν τη Χερσώνα υπό τον φόβο πλημμυρών. (©AP Photo/Nina Lyashonok)
Πρόκειται για άλλον έναν ξεριζωμό ανθρώπων, ανάμεσα στα εκατομμύρια που εξωθήθηκαν σε εκτοπισμό εξαιτίας του παράλογου πολέμου. Και το ερώτημα που βρίσκεται, απ’ ό,τι φαίνεται, στο μυαλό όλων όσοι αναλογίζονται την επαύριο της λήξης αυτών των εχθροπραξιών είναι σε ποια χώρα, σε ποιες πόλεις και σε ποια χωριά θα επιστρέψουν οι ξεριζωμένοι. Και πώς θα βρει το Κίεβο τα περίπου 54 δισ. ευρώ για να συνέλθει περιβαλλοντικά.
«Εκατομμύρια εκτοπισμένοι Ουκρανοί χρειάζονται ένα ασφαλές και υγιές περιβάλλον για να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, εάν υπάρχουν προσδοκίες να αναλάβουν εκ νέου τη ζωή τους. Μόλις τελειώσουν οι μάχες, και πρέπει να τελειώσουν σύντομα, πρέπει να υποστηριχθεί μια κολοσσιαία επιχείρηση καθαρισμού», έχει δηλώσει η Οσνάτ Λουμπράνι, συντονίστρια του ΟΗΕ στην Ουκρανία.
«Εκτός από τις ανθρώπινες απώλειες των μαχών, ο πόλεμος είναι ταυτόχρονα κόλαση για την υγεία των ανθρώπων, σωματική και ψυχική», έχει δηλώσει ο Ρικ Στάινερ, Αμερικανός περιβαλλοντολόγος, τον οποίο επικαλείται το Associated Press. Ενώ συμπλήρωσε ότι ο αντίκτυπος στην υγεία από το μολυσμένο νερό και την έκθεση σε τοξίνες που απελευθερώνονται από τις συγκρούσεις μπορεί να χρειαστούν χρόνια για να εκδηλωθούν.
Γραφήματα: Παύλος Μεθόδιος/Καθημερινή
