Γκουίντο Αλφάνι*
Κατά μεγάλο τμήμα της ιστορίας της Δύσης οι πλουσιότεροι λογίζονταν ως μια δυνητικά δυσμενής παρουσία, οι οποίοι για να αμβλύνουν την εντύπωση αυτή χρησιμοποίησαν την περιουσία τους να στηρίξουν τις κοινωνίες τους σε πολέμους, λιμό ή πανώλη. Αυτή η συμβιωτική σχέση πλέον δεν υφίσταται. Οι σημερινοί πλούσιοι, κι ενώ οι πόροι τους σε μεγάλο βαθμό μένουν ανέπαφοι παρά τις τελευταίες κρίσεις, έχουν αντιταχθεί σε μεταρρυθμίσεις που αποσκοπούν στην αξιοποίησή τους για τη χρηματοδότηση πολιτικών μετριασμού κάθε είδους.
Στο παρελθόν, όταν οι πλουσιότεροι θεωρούνταν ασυγκίνητοι μπροστά στη δεινή κατάσταση των μαζών, προκαλούνταν εξεγέρσεις και βίαιες επιθέσεις εναντίον τους. Στον Μεσαίωνα, οι θεολόγοι τούς θεωρούσαν αμαρτωλούς ή, τουλάχιστον, οι πλούσιοι αναμενόταν να παρέχουν γενναιόδωρα κληροδοτήματα σε φιλανθρωπικά ιδρύματα προς όφελος της ψυχής τους. Από τον 15ο αιώνα, και ξεκινώντας από τις περισσότερο οικονομικά ανεπτυγμένες περιοχές της Ευρώπης, όπως η κεντρική και η βόρεια Ιταλία, ανατέθηκε στους εύπορους συγκεκριμένος κοινωνικός ρόλος, ήτοι να λειτουργούν ως ιδιωτικά αποθετήρια χρημάτων. Πολύ εύστοχα, ο Τοσκανός φιλόσοφος Πότζιο Μπρακιολίνι υποστήριξε το 1428 ότι οι πόλεις, που συγκροτούν δημόσιες σιταποθήκες για να υπάρχει απόθεμα τροφίμων, θα πρέπει επίσης να διαθέτουν «πολλά άπληστα άτομα, προκειμένου (…) να αποτελούν ένα είδος ιδιωτικού αχυρώνα χρημάτων προς βοήθεια όλων».
Επί αιώνες, σε ολόκληρη τη Δύση οι πλούσιοι εκπλήρωναν ευσυνείδητα τις υποχρεώσεις τους αυτές ποικιλοτρόπως, από την καταβολή εκτάκτων φόρων σε περιόδους κρίσεων έως τη δανειοδότηση κυβερνήσεων, όχι μόνο μοναρχικών αλλά και δημοκρατικών, όπως αυτή της Βενετίας. Οι έχοντες χορήγησαν δάνεια εκτάκτου ανάγκης κατά τη διάρκεια του Α΄ και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στις ΗΠΑ, όπως τα λεγόμενα Liberty Bonds το 1917-1918 για την πολεμική προσπάθεια των Συμμάχων. Ομως, τον 20ό αιώνα, όπως και τον 17ο, τα όρια μεταξύ ελεύθερης επιλογής και περιορισμού ήταν ασαφή, διότι οι κυβερνώντες καλωσόριζαν κάθε ευκαιρία να αυξήσουν την κοινωνική πίεση σε όσους δίσταζαν να συνεισφέρουν. Τον 20ό αιώνα, η πραγματική καινοτομία ήταν οι σημαντικές αυξήσεις στους ανώτατους συντελεστές φόρου εισοδήματος φυσικών προσώπων (στις ΗΠΑ, το ιστορικό μέγιστο επιτεύχθηκε το 1944-1945 στο 94% σε εισοδήματα άνω των 200.000 δολαρίων) και στη φορολογία περιουσίας ή κληρονομιάς.
Αλλά και κατά τη διάρκεια οικονομικών κρίσεων σε καιρό ειρήνης, όπως το Μεγάλο Κραχ της δεκαετίας του 1930, οι εύποροι αναμενόταν να συνεισφέρουν πολύ περισσότερο από τον γενικό πληθυσμό. Την τελευταία 15ετία, βιώσαμε τη μεγάλη ύφεση, την κρίση δημοσίου χρέους, την πανδημία, τον συνεχιζόμενο πόλεμο στην Ουκρανία και την επικείμενη απειλή για μεγάλης κλίμακας σύγκρουση στη Μέση Ανατολή. Θα περιμέναμε και αυτήν την περίοδο οι πλούσιοι να είχαν κληθεί για άλλη μία φορά να εκπληρώσουν τον παραδοσιακό ρόλο τους. Πράγματι, προτάσεις συναφείς μπήκαν στην πολιτική ατζέντα σε πολλές δυτικές χώρες. Ωστόσο, δεν έχουμε περάσει στην πράξη και οι πρόσφατες δημοσιονομικές μεταρρυθμίσεις ελάχιστα φαίνεται να έχουν κάνει προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ερευνες σε ευρωπαϊκές χώρες μετά την πανδημία δείχνουν ότι οι αυξήσεις στους ανώτατους φορολογικούς συντελεστές φυσικών προσώπων ή (όπου υπάρχουν) των φόρων περιουσίας ήταν σπάνιες και ήπιες. Τέλος, θα πρέπει επίσης να εξετάσουμε εάν η εντυπωσιακή ανθεκτικότητα των πλουσίων στις πρόσφατες κρίσεις επετεύχθη έτσι ώστε να κάνει την κοινωνία ως σύνολο λιγότερο ανθεκτική.
* O κ. Γκουίντο Αλφάνι είναι καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μποκόνι του Μιλάνου.
