Κωνσταντίνος Φίλης
Σαράντα ημέρες μετά την ορκωμοσία του, ο πρόεδρος Τραμπ έχει διαμορφώσει ένα νέο εξωτερικό τοπίο.
Μετέρχεται συχνά μεθόδους ωμών απειλών και εκβιασμών (εναντίον Καναδά, Μεξικού, Ουκρανίας), φέρνει στο τραπέζι προτάσεις εξόφθαλμα ανεδαφικές (μετατροπή Γάζας σε Ριβιέρα), στοχοποιεί ηγέτες που δεν του είναι αρεστοί ή μέχρι να του κάνουν τα χατίρια (Ζελένσκι και συμφωνία για σπάνιες γαίες), αποθεώνει ομολόγους του που ευθύνονται για τη διεθνή αταξία, έχοντας παραβιάσει σχεδόν κάθε έννοια διεθνούς δικαίου (βλ. Πούτιν) και περιφρονεί εμφατικά τις υφιστάμενες αλλά κατ’ αυτόν ξεπερασμένες διεθνείς νόρμες, όπως άλλωστε και οτιδήποτε παραπέμπει σε πολυμερή διπλωματία, συμπεριλαμβανομένων διεθνών μηχανισμών, ακόμη και δικαιοδοτικών οργάνων.
Για την ώρα, αγνοεί επιδεικτικά την Ευρωπαϊκή Ενωση ως οντότητα, με τον υπουργό Εξωτερικών του να επιφυλάσσει ψυχρολουσία αρνούμενος να συναντήσει την Κάγια Κάλας, και δεν κρύβει την πρόθεσή του να επενδύσει στις σχέσεις με συγκεκριμένες χώρες της Ενωσης.
Αλλωστε, τους προσφέρει το (πρόσκαιρο) δέλεαρ της προνομιακής μεταχείρισής τους από την αμερικανική κυβέρνηση και ενδεχομένως την εξαίρεσή τους από τους δασμούς που αναμένεται να επιβληθούν στα ευρωπαϊκά προϊόντα.
Διττό μήνυμα
Ακόμη και αν είναι λάθος να πιστεύει μια ευρωπαϊκή ηγεσία ότι έτσι θα κατοχυρώσει καλύτερα τα συμφέροντά της, αφού οι δασμοί θα πλήξουν συνολικά τα προϊόντα και την αλυσίδα παραγωγής και όχι μεμονωμένους τομείς, το μήνυμα του Τραμπ είναι διττό: Αφενός, ότι θα ωφεληθούν ευρωπαϊκά κράτη περισσότερο από τη συνεργασία τους με τις ΗΠΑ ή, τουλάχιστον, την αποφυγή στοχοποίησής τους από αυτές, αντίληψη που εφόσον επικρατούσε θα λειτουργούσε διχαστικά και διαιρετικά για την Ενωση, και αφετέρου ότι η στροφή στο εθνικό συμφέρον είναι αναγκαία συνθήκη για την εξασφάλιση των εθνικών θέσεων.
Κοντολογίς, ενώ η Ε.Ε. προσπαθεί να δημιουργήσει συνθήκες ανάπτυξης ενός αρχικώς συμπληρωματικού βραχίονα προς το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ, κάτι που προϋποθέτει την εκχώρηση περισσότερης κυριαρχίας στα κοινοτικά όργανα για ζητήματα πολύ ευαίσθητα, όπως είναι η άμυνα και η εξωτερική πολιτική, η τάση είναι να δοθεί έμφαση στην εξυπηρέτηση του στενά εθνικού συμφέροντος.
Καθοριστικό είναι να αποσαφηνιστεί πώς η αμερικανική πλευρά εννοεί την αποστασιοποίηση από την Ευρώπη και ποιο ρόλο επιφυλάσσει στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Είναι διατεθειμένοι οι Αμερικανοί να εξακολουθήσουν να παρέχουν ασφάλεια και άμυνα στη Γηραιά Ηπειρο με διαφορετικούς όρους από τους τωρινούς;
Θα αρκεστούν στην αύξηση των αμυντικών δαπανών περίπου στο 3,5% του ΑΕΠ και στην προμήθεια αμερικανικών όπλων ώστε οι Ευρωπαίοι να εξαγοράσουν την ασφάλειά τους με πολύ υψηλότερο τίμημα; Γιατί η απόφαση Τραμπ, σε συνέχεια της στρατηγικής επιλογής στροφής στον Ινδοειρηνικό ήδη από το 2008 και τον Ομπάμα, είναι ειλημμένη. Ποιο είναι, επομένως, το πλάνο για το κενό ασφαλείας που θα δημιουργηθεί στην Ευρώπη;
Ο Τραμπ δεν υπολήπτεται την «ανταγωνιστική» Ε.Ε. και ποντάρει (αφελώς;) στη Ρωσία για την εξασθένηση της Κίνας. Επομένως, διόλου δεν αποκλείεται ο Αμερικανός πρόεδρος να βλέπει στη Μόσχα μία εκ των τοποτηρητών της ευρωπαϊκής ασφάλειας, ειδικότερα στον μετασοβιετικό χώρο. Να της αναγνωρίσει, δηλαδή, πρωταγωνιστικό ρόλο σε περιοχές που θεωρεί ότι δεν διακυβεύεται κάτι ζωτικό για τις ΗΠΑ. Παραμένει άγνωστο αν ο Τραμπ, εκτός από την ειρηνευτική συμφωνία που θέλει να επιβάλει στην Ουκρανία, θα επιχειρήσει να προωθήσει την άνευ όρων επιστροφή της Ρωσίας στα ευρωπαϊκά δρώμενα, επαναφέροντας τη στο προσκήνιο, με συμπράξεις σε διάφορα πεδία, μεταξύ άλλων και αυτού της ενέργειας. Σε ένα τέτοιο σενάριο, η Ευρωπαϊκή Ενωση θα εγκλωβιστεί σε μια κατάσταση στην οποία δεν θα έχει ουσιαστική συμμετοχή και λόγο, και ενώ υπάρχουν εκκρεμή μέτωπα με τη Μόσχα, όχι μόνο στην Ουκρανία αλλά και στις Μολδαβία και Γεωργία, ενώ οι διαφόρων μορφών υβριδικές επιθέσεις συνεχίζονται.
Σε αυτό το σύνθετο περιβάλλον, η Ε.Ε. δεν μπορεί να περιμένει τις ΗΠΑ. Kαλείται να αποφασίσει πώς και προς τα πού θα προχωρήσει. Θα κινηθεί συναλλακτικά, ωστόσο, οφείλει να διατηρήσει τις αρχές της, ενώ παράλληλα να εξαντλήσει τα περιθώρια για τη διατήρηση μιας λειτουργικής σχέσης με τις ΗΠΑ.
Το διαζύγιο με τις τελευταίες, ιδίως αν είναι απότομο, σε αυτή τη φάση θα είχε οδυνηρές συνέπειες για την Ευρώπη. Και είναι αλήθεια ότι η δεύτερη δεν έχει μεγάλη δυνατότητα μόχλευσης έναντι της Ουάσιγκτον. Από την άλλη, όμως, έχει την ευκαιρία να προβάλει το μοντέλο των πολυμερών μηχανισμών και της διεθνούς ευταξίας σε όσους –επί παραδείγματι στον Παγκόσμιο Νότο– ανησυχούν ότι θα ζημιωθούν από την αναστάτωση και την επικράτηση του μοντέλου (ισχύος) Τραμπ.
Ετσι, η Ευρώπη θα αύξανε το διεθνές αποτύπωμά της και θα απευθυνόταν σε ευρύτερα ακροατήρια, που μέχρι σήμερα είναι διστακτικά απέναντί της, εφόσον την έχουν ταυτίσει με τις ΗΠΑ. Η δε προοπτική ενός μεγάλου οικονομικού ανοίγματος εκ μέρους της Κίνας μπορεί να καταστεί ελκυστική για ορισμένους, εντούτοις, δεν θα πρέπει να γίνει από θέση αδυναμίας, ούτε σε ανταπόδοση προς τις ΗΠΑ.
Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται πως στην Ουκρανία θα δοκιμαστούν η ετοιμότητα και η αποφασιστικότητα της Ευρώπης, γιατί ακόμη και αν της επιβληθεί μια λύση, θα αναλάβει κεντρικό ρόλο. Και πιθανόν η λειτουργία της στο πεδίο να αποτελέσει οδηγό ή μάθημα για το μέλλον. Εκεί όπου η αυξημένη συνεργασία μιας διαφοροποιημένης ολοκλήρωσης είναι το πιθανότερο σενάριο.
*O κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.
