Της Ελισαβετ Κοτζια
«Πώς τα πάτε;». «Μας χρωστούν». Φαίνεται πως η κρίση δεν απομάκρυνε δραματικά το ελληνικό αναγνωστικό κοινό απ’ το βιβλίο. Ομως ο υπερδανεισμός των βιβλιοπωλείων οδήγησε τις εισπράξεις τους στα θησαυροφυλάκια των τραπεζών και όχι στα ταμεία των εκδοτικών οίκων, με αποτέλεσμα ο κόσμος του έντυπου λόγου να ασφυκτιά.
Κάποιοι αριθμοί, πάντως, αντί να συρρικνώνονται συνεχίζουν να αυξάνονται. Ετσι το 2012 οι ελληνικοί τίτλοι μυθιστορημάτων (εκδόσεις, επανεκδόσεις και e-book) έφθασαν στους 519 σύμφωνα με τα στοιχεία της πολύτιμης βάσης δεδομένων Βιβλιονέτ, σε σύγκριση με τους 508 τίτλους το 2011 και τους 401 τίτλους το 2009. Εύλογα, λοιπόν, μπορούμε να υποθέσουμε πως η λογοτεχνία διαθέτει παρηγορητική δράση. (Η μεγάλη πτώση της τελευταίας πενταετίας σημειώθηκε στο βιβλίο, που ήκμασε χάρη στα διογκωμένα καταναλωτικά ήθη. Είναι τα αναρίθμητα σχολικά βοηθήματα που από τους 909 τίτλους, το 2007, έπεσαν στους 491 τίτλους, το 2011, και τα βιβλία αυτοβελτίωσης και πρακτικών συμβουλών που από 1.286 τίτλους, το 2007, έπεσαν στους 710 τίτλους, το 2011).
Παρότι, λοιπόν, η αγορά πάσχει από έλλειψη ρευστότητας και ονομαστά βιβλιοπωλεία ή ιστορικοί εκδοτικοί οίκοι δίνουν μάχη για την επιβίωσή τους, η εξωτερική εικόνα της λογοτεχνικής ζωής μοιάζει να μην έχει αγγιχθεί από την κρίση. Πλούσια συγκομιδή τίτλων, πυκνά συμπόσια με συμμετοχές από την επαρχία και το εξωτερικό (έστω με την οικονομική συνδρομή των ίδιων των συνέδρων), βραβεία, περιοδικά, βιβλιοκρισίες και βιβλιοπαρουσιάσεις.
Οσον αφορά το περιεχόμενο των μυθιστορηματικών ιστοριών, τα σημάδια των καιρών είναι ορατά. Παλαιότερα, ένας από τους τόνους που κυριαρχούσε ήταν η ολοκληρωτικά χλευαστική τάση, μια στάση απαξίωσης απέναντι σε μια ζωή που εμφανιζόταν σαν φάρσα και λοιδορούνταν κατά κόρον. Σήμερα, η αντίληψη του βίου ως καρικατούρας υποχώρησε. Η λογοτεχνία έγινε πιο πολιτική, πιο κοινωνική και πιο κριτική. Οι επίκαιρες πτυχές της δημόσιας σφαίρας είναι παρούσες. Οι ήρωες βρίσκονται σε αδιέξοδο, νιώθοντας απελπισία ή οργή, χωρίς ωστόσο να εκδηλώσουν τις ισοπεδωτικά σαρκαστικές διαθέσεις του παρελθόντος. Κατά τα άλλα, όπως τα προηγούμενα χρόνια, το αστυνομικό μυθιστόρημα με κοινωνικές προεκτάσεις και το ιστορικό μυθιστόρημα - σχόλιο στο παρόν εξακολούθησαν να ανθούν.
Δύο από τις πλέον βαρύνουσες μορφές των ελληνικών γραμμάτων κυκλοφόρησαν μέσα στο 2012 έναν αυτοβιογραφικό διάλογο και μια συλλογή διηγημάτων. Ο «Ανάπλους» (Βιβλιοπωλείον της Εστίας) του Θανάση Βαλτινού ξαναφέρνει στο προσκήνιο το δραματικά επίκαιρο θέμα της γυμνής νεοελληνικής εμφύλιας βίας, όπως την έζησε παιδί και έφηβος στην Αρκαδία και τη Λακωνία. Με τη συλλογή «Στον τόπο» (Ικαρος), ο Δημήτρης Νόλλας πραγματοποιεί μια θεματολογική στροφή από το πάγια εχθρικό, το ασφυκτικά στενόχωρο και το οριστικά αφιλόξενο των παλαιότερων έργων του προς τη δημιουργία μιας φωτεινής ακτίδας και μιας εστίας αγάπης ανάμεσα στους αιρετικούς, μοναχικούς και ανέστιους ήρωές τους.
Δεινός στυλίστας, στα «Τρία απρόσεκτα διηγήματα» (Αγρα) ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης επιτυγχάνει να ζωντανέψει τις επιτακτικές ανάγκες του σώματος, τους άσβεστους πόθους της ψυχής μαζί με φαντασμαγορικά οράματα που φτιάχνουν οι αισθήσεις. Στο ολιγοσέλιδο «Προσκέφαλο με φύλλα λεμονιάς» (Κίχλη) ο αισθητιστής Αλέξανδρος Ισαρης εξαναγκάζει την ελληνική φύση να κατατροπώσει τον θάνατο.
Σημαντικά έργα σε νέες εκδόσεις
Η λογοτεχνία δεν είναι η τέχνη του επικαιρικού λόγου αλλά της γλώσσας με βαρύτητα και αντοχή στον χρόνο. Από τα έργα των σημαντικότερων συγγραφέων της μεταπολεμικής γενιάς ξαναείδαν το φως μέσα στο 2012 τα «Απαντα» του Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλου (Γαβριηλίδης) και «Η φανέλα με το εννιά» του Μένη Κουμανταρέα (Κέδρος), «Ο εξώστης» του Νίκου Καχτίτση (Κίχλη), η «Φανταστική περιπέτεια» του Αλέξανδρου Κοτζιά (Κέδρος) και «Η χάλκινη εποχή» του Ρόδη Ρούφου (Βιβλιοπωλείον της Εστίας).
Για την κρίση
Μέσα από τα μάτια ενός ξεπεσμένου αρχαιοέλληνα θεού, στην νουβέλα «Επιδημία» (Πατάκης) του Τάκη Θεοδωρόπουλου, διακωμωδούνται με οίστρο τα ανεκδιήγητα σημερινά κοινωνικά χάλια. Στο «Ο κόσμος στα μέτρα του» (Πατάκης) του Χ.Α. Χωμενίδη, το επικίνδυνο ελληνικό μικρόβιο της κοινωνικής αποσάθρωσης μεταδίδεται, μεταφέροντας στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού την ελληνική παθολογία της δεκαετίας του ’80. Στο «Πολύ χιόνι μπροστά στο σπίτι» (Πόλις) η Νίκη Αναστασέα πραγματοποιεί μια ανατομία στην ψυχή αδίστακτων τρομοκρατών. Στο «Δείπνο» της (Κέδρος), η Λίλα Κονομάρα αναδεικνύει την ηθική ασχημία ηρώων που έχουν εσωτερικά κατακρημνισθεί μέσα στη αποδιαρθρωμένη κοινότητα. Παρά, όμως, το αδιαμφισβήτητο σασπένς της αφήγησης, το τελευταίο τρίτο κεφάλαιο μοιάζει να προέρχεται από άλλη ιστορία. Στο «Μυστικό της Ελλης» (Πατάκης), ο Θόδωρος Γρηγοριάδης αφηγείται τον ασυνήθιστα αρμονικό έρωτα μιας πενηντάχρονης με έναν κατά πολύ νεότερο άντρα στις υποβαθμισμένες αθηναϊκές γειτονιές.
Ανάμεσα στα μυθιστορήματα των νεοτέρων ξεχώρισε το ευρηματικό, διεισδυτικότατο «Ισλα Μπόα» (Πόλις) του Χρήστου Αστερίου για δέκα Ροβινσώνες του καιρού μας που υπακούοντας στον καταναγκασμό του κέρδους υποδηλώνουν το ναυάγιο όχι ενός πλοίου, αλλά ολόκληρης της κυρίαρχης αντίληψης του δυτικού πολιτισμού. Στο «Χορεύουν οι ελέφαντες» (Μεταίχμιο) της Σοφίας Νικολαΐδου, ένας ευαίσθητος έφηβος θα βγει απ’ το αδιέξοδο μιας πληκτικής κοινότητας που αδυνατεί να απαντήσει στις σύγχρονες αγωνίες, αναλαμβάνοντας τη διεξαγωγή μιας δημιουργικής εργασίας. Παρότι η Νικολαΐδου αφηγείται με πολύ τέμπο και φτιάχνει ζωηρούς χαρακτήρες, φοβάμαι πως η σύνδεση παρόντος και παρελθόντος στην ιστορία της δεν αποδεικνύεται τελικά τόσο λειτουργική. Ευχάριστο επίσης ανάγνωσμα, το αισθητικά δυνατό αλλά πολιτικά αφελές «Ζουμί του πετεινού» (Βιβλιοπωλείον της Εστίας) του Γιάννη Μακριδάκη. Οι δρόμοι δείχνουν αδιέξοδοι για τους ήρωες της Ευγενίας Μπογιάνου στη συλλογή «Κλειστή πόρτα» (Πόλις). Κι ομοίως δύσκολες είναι οι συνθήκες στη συλλογή «Ολα χαμένα» (Πόλις) της Βασιλικής Πέτσα μέσα απ’ την οποία η νεαρή πεζογράφος μοιάζει να αναζητεί με γενναιότητα την παγιότερη συγγραφική ταυτότητά της.
«Μπαϊντίρι 1922»
Το «Μπαϊντίρι 1922» (Κοντύλι) της Ιριδας Τζαχίλη είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο με άλλο τρόπο. Οπως οι ανιόντες συγγενείς του Νίκου Θέμελη, έτσι και οι δικοί της ξεκίνησαν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα από τη Δυτική Ελλάδα για να καταλήξουν στα παράλια της Μικράς Ασίας και να ευδοκιμήσουν. Η συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί τα παραδοσιακά αφηγηματικά εργαλεία μυθοπλασίας. Παρακολουθεί τη ζωή παππούδων και προπάππων μέσα από τη συνδυασμένη χρήση της οικογενειακής προφορικής παράδοσης και των μαρτυριών, χρονικών και μελετών που έχουν γραφτεί για το τραύμα - για τον πολυύμνητο μικρασιατικό Παράδεισο και για την εφιαλτική Εξοδο.
Κατασκευές, νοσταλγία, εμμονές
Μερικές λαμπρές κατασκευές αναδύονται μέσα από τη διηγηματογραφική συλλογή της Αμάντας Μιχαλοπούλου «Λαμπερή μέρα» (Καστανιώτης) και ένα αίσθημα βαθύτατης νοσταλγίας για τη δεκαετία του ’60 μέσα από τη συλλογή του Δημοσθένη Κούρτοβικ «Το λαχανόρυζο του Σταυρού» (Βιβλιοπωλείον της Εστίας). Ριψοκίνδυνα αριστοτέχνης ο νέος πεζογράφος Γιάννης Παλαβός δίνει μια απροσδόκητα ερεθιστική τροπή στις ιστορίες της συλλογής «Αστείο» (Νεφέλη), ενώ στα «Εν οίκω» (Μεταίχμιο), ο Δημήτρης Πετσετίδης μιλάει για τους τέσσερις τοίχους που μας περιβάλλουν, μας προσδιορίζουν ή μας φυλακίζουν. Ιλαστήριες θυσίες και σπονδές στις οικογενειακές μνήμες, στις σαρκικές εμμονές του παιδιού που προετοιμάζει τον έφηβο και στο μέγιστο μάθημα της απώλειας αποτελούν τα κατακερματισμένα «Κτερίσματα» (Πατάκης) του Μισέλ Φάις. Στα «Πλωτά νησιά» (Μεταίχμιο), ο Δημήτρης Μίγγας θα στήσει μια θαλασσινή περιπέτεια ανάμεσα στο πραγματικό και στο φανταστικό, ελέγχοντας την αντοχή των σχέσεων ανάμεσα στους φίλους. Τέλος, στον «Σοφέρ» (Γαβριηλίδης) ο ήρωας του Πέτρου Αυλίδη ξαναζεί την περιπέτεια της ενηλικίωσης στο Βερολίνο πριν από την πτώση του Tείχους.
